اینکه مفصل مصنوعی که در ناحیه زانو برای بیمار کار گذاشته شده است تا چه اندازه ای کارا خواهد بود فقط به مهارت جراح وابسته نیست بلکه مراقبت بعد از عمل تعویض مفصل زانو تاثیر بسیار زیادی در سرنوشت جراحی خواهد داشت.
بلافاصله پس از انجام جراحی تعویض مفصل باید مراقبت های خاصی از بیمار را مد نظر قرار داد. مهمترین این مراقبت ها را در زیر بررسی میکنیم.
مراقبت از زخم جراحی
از مهمترین اصول مراقبت بعد از عمل تعویض مفصل زانو، مراقبت از زخم جراحی است.
زخم جراحی بیمار، بخیه شده و روی آن پانسمان قرار گرفته است. پانسمان باید هر چند وقت یکبار تعویض شود. فاصله زمانی بین تعویض پانسمان ها را پزشک مشخص میکند. معمولا زخم جراحی تا چند روز ترشحات آبکی و زلالی دارد که ممکن است پانسمان را خیس کرده و یا روی پانسمان لکه بیندازد.
بعد از چند روز این ترشحات قطع میشود. تا وقتی که پانسمان روی زخم خیس میشود و یا روی آن لکه میفتد نیاز است که تعویض پانسمان در فواصل زمانی انجام شود و معمولا بعد از توقف ترشحات زخم دیگر نیازی به تعویض مرتب زخم نیست.
با این حال بهتر است تا موقعی که بخیه ها خارج میشوند روی زخم با پانسمان پوشیده باشد تا زخم با لباس تحریک نشود. اگر ترشحات زخم بیش از چند روز طول کشید یا بعد از چند روز ترشحات غلیظ یا زرد رنگ یا بودار شد باید به پزشک معالج اطلاع داد. معمولا بخیه ها بعد از دو هفته خارج میشوند.
تا وقتیکه زخم کاملاً خشک نشده است و بهتر است تا وقتیکه بخیه ها خارج نشده اند، اجازه ندهید با آب تماس پیدا کند.
تورم اندام
در چند هفته و چند ماه اول بعد از عمل مختصری تورم در محل عمل و اندام تحتانی مبتلا وجود دارد که طبیعی است ولی باید مراقب بود که هر گونه افزایش تورم به اطلاع پزشک ارتوپد معالج رسانده شود. برای کاهش تورم زانو میتوان از سرمای موضعی استفاده کرد.
تغذیه
از اصول مراقبت بعد از عمل تعویض مفصل رعایت تغذیه مناسب است.
قدری بی اشتهایی تا چند هفته بعد از عمل طبیعی است. بهتر است بیمار از مواد غذایی حاوی آهن زیاد و میوه استفاده کند. آب زیاد بنوشد. الکل ننوشد و از قهوه کمتر استفاده کند. بدن بیمار برای بهبود زخم جراحی نیاز به پروتئین زیادی دارد پس رژیم غذایی بیمار باید سرشار از پروتئین باشد.
گوشت و لبنیات بهترین منابع پروتئین هستند.
تشکیل لخته
بعد از جراحی تعویض مفصل احتمال بروز لخته در پا بیشتر میشود.
مراقبت بعد از عمل تعویض مفصل زانو از لحاظ ممانعت از بروز لخته از چند طریق است. مهمترین آنها استفاده از داروهای ضد لخته است.
داروهایی برای جلوگیری از لخته شدن خون در اندامهای تحتانی به بیمار داده میشود که ممکن است تزریقی یا خوراکی باشند. این داروها تا مدت زمانی که پزشک مشخص کرده است باید مصرف شوند.
اقدام دیگر برای پیشگیری از لخته، استفاده از جوراب های ضد آمبولی است و راه دیگر اینکه بیمار هرچه زودتر بعد از جراحی راه برود.
با تمام مراقبت هایی که برای پیشگیری از بروز لخته میشود باز احتمال تشکیل لخته به صفر نمیرسد و وجود دارد. وقوع علائم زیر ممکن است به علت تشکیل لخته در عروق اندام تحتانی باشد و با دیدن آنها باید بلافاصله به پزشک معالج خود مراجعه کرد.
- در در پشت ساق
- قرمزی در پشت ساق
- تورم پا یا ساق یا ران
و وجود علائم زیر ممکن است نشانه این باشد که لخته به ریه رسیده است. در این موارد بیمار باید فورا به پزشک مراجعه کند.
- تنگی نفس ناگهانی
- درد قفسه سینه بخصوص اگر با تنفس شدیدتر شود
نحوه خوابیدن بعد از تعویض مفصل زانو
بیمار بعد از جراحی تعویض مفصل میتواند به پشت یا به پهلو بخوابد. بهترین حالت خوابیدن به پشت است. برای این کار بهتر است یک بالشت را در زیر پا و ساق و زانوی خود قرار دهد تا زانو مختصری بالا بیاید.
برای خوابیدن به پهلو باید به سمتی خوابید که زانوی عمل شده به بالا قرار بگیرد و در همین حال باید بین دو زانو و ساق ها یک بالشت هم قرار داد.
این دو حالت بهترین نحوه خوابیدن بعد از تعویض مفصل است.
بالا رفتن از پله بعد از تعویض مفصل زانو
بالا رفتن از پله بعد از تعویض مفصل در ناحیه زانو کاملا عملی و امکان پذیر است. با از بین رفتن درد بیمار توانایی او در استفاده از پله هم بهتر میشود. البته بلافاصله بعد از جراحی نمیتوان از پله استفاده کرد.
موقعی که بیمار بتواند به راحتی روی زمین صاف، بدون درد راه برود میتواند از پله هم استفاده کند. توانایی بالا رفتن از پله بعد از تعویض مفصل ارتباط مستقیمی با دو عامل دارد. یکی قدرت عضلات زانو، بخصوص عضلات چهارسر ران و دیگری قابلیت انعطاف زانو بعد از جراحی.
این دو عامل بتدریج و با کوشش بیمار و با کمک و راهنمایی فیزیوتراپ بهتر میشوند. در هفته ها و ماههای بعد از جراحی با بهتر شده قدرت عضلات چهارسر ران و با نرم تر شدن زانو توانایی بالا رفتن از پله هم بهتر میشود.
بهتر است بیمار تا چند ماه استفاده از پله را به تعویق بیندازد. در ابتدای استفاده از پله باید حتما از حفاظ ریلی کنار پله استفاده کرد و پله ها را یکی یکی بالا یا پایین رفت.
بیمار در بالا رفتن از پله، اول باید پای سالم را روی پله بالایی گذاشته و سپس پای عمل شده را در کنار آن قرار دهد و سپس عصای زیر بغل را جلو بیاورد.
در پایین رفتن از پله اول باید عصای زیر بغل را در روی پله پایینی گذاشته و سپس پای عمل شده را در کنار عصا روی پله پایینی گذاشته و سپس پای سالم را پایین بیاورد.
نشستن روی زمین بعد از تعویض مفصل
توانایی نشستن روی زمین بعد از جراحی تعویض مفصل بسته به درجه انعطاف پذیری زانو و قدرت عضلات چهارسر ران دارد. در ماه های اول بعد از جراحی و بخصوص هفته های اول که زانو ورم دارد و خوب خم و راست نمیشود و قدرت عضلات کم است این کار خطرناک است.
در ماه های بعد بسته به بیمار و نظر پزشک فرق میکند و پزشک برای هر بیمار تصمیم جداگانه ای در مورد نشستن روی زمین میگیرد ولی کلا نشستن روی زمین بعد از تعویض مفصل کار پرخطری است و به پروتز زانو فشار زیادی وارد میشود.
کلا توصیه نمیشود بیمار بعد از تعویض مفصل روی زمین بنشیند مگر اینکه عضلات چهارسر قوی داشته باشد و زانوی عمل شده دامنه حرکتی خوبی داشته باشد و پزشک این اجازه را به او بدهد و راه آن را هم بداند.
مراقبت های فیزیوتراپی
♦ بیمار باید ورزش هایی را که فیزیوتراپ به وی آموزش داده است طبق یک برنامه منظم بصورت روزانه انجام دهد. هدف از انجام این نرمش ها افزایش دامنه حرکت و نرم شدن حرکت مفصل و افزایش قدرت عضلات اطراف مفصل است.
این نرمش ها حداقل تا دو ماه بعد از جراحی ادامه میابد. بیمار باید سعی کند تا آنجا که امکان دارد زانوی خود را خم و راست کند. اگر وسیله دوچرخه ثابت در اختیار دارد استفاده از آن مفید است.
♦ اگر زانوی چپ عمل شده است و اتومبیل بیمار دنده اتوماتیک است میتواند یک هفته بعد از جراحی رانندگی کند البته به شرطی که داروهایی که روی هوشیاری تاثیر دارند مصرف نکرده باشد. اگر زانوی راست را عمل کرده است راننندگی به ۸-۶ هفته بعد از عمل موکول میشود.
♦ بیمار به هر طرفی که مایل هست میتواند بخوابد.
♦ بیمار بعد از عمل بتدریج باید فعالیت های روزانه معمول در منزل را شروع کند. معمولا باید بتواند بعد از سه تا شش هفته از جراحی فعالیتهای سبک روزانه خود در خانه را انجام دهد.
♦ بسته به اینکه کار قبلی فرد با چه اندازه از فعالیت بدنی همراه بوده است بین یک و نیم تا دو طول میکشد تا وی بتواند به سر کارش برگردد.
تغییرات لازم در محل زندگی بعد از تعویض مفصل
یکی از موارد مهم مراقبت بعد از عمل تعویض مفصل در ناحیه زانو تغییراتی است که باید قبل از جراحی در خانه ایجاد کرد تا زندگی برای بیمار راحت تر شود
این تغییرات را در دو دامنه زمانی بررسی میکنیم
تغییرات محل زندکی در چند هفته اول بعد از جراحی
دقت به موارد زیر در چند هفته اول بعد از جراحی مهم بوده و موجب کاهش بروز عوارض احتمالی میشود.
♦ چیدمان وسایل داخل خانه را طوری تغییر دهید تا فرد بتواند راحتتر با واکر یا عصای زیر بغل رفت و آمد کند.
♦ در محلی از منزل که بیمار بیشترمینشیند لوازم مورد نیازش مثل تلفن، ریموت کنترل ها، رادیو، دستمال کاغذی، لوازم خواندن و نوشتن و داروها را در کنارش بگذارید.
♦ وسایلی که بیشتر مورد نیاز است باید در نزدیک محل نشستن بیمار باشد.
♦ صندلی مورد استفاده باید طوری باشد که محل نشستن آن بالاتر از معمول و کمی سفت باشد. مبل راحتی مناسب نیست.
♦ لباسی پوشیده شود که جیب های بزرگ داشته باشد تا فرد بهتر بتواند لوازم مورد احتیاجش را در جیب بگذارد.
تغییرات محل زندکی در درازمدت
در دراز مدت هم باید به نکات زیر توجه کرد
♦ باید در حمام دستگیره هایی روی دیوار نصب شود تا در هنگام تغییر وضعیت از آنها استفاده کرده و از لیز خوردن جلوگیری شود.
♦ دو طرف پله ها باید دستگیره داشته باشد تا بیمار در حین بالا و پایین رفتن از پله از آنها استفاده کند.
♦ صندلی حمام باید پایدار باشد و لیز نخورد.
♦ تمام فرش های لغزنده و سیم های برق رها شده در کف منزل باید جمع آوری شوند تا احتمال زمین خوردن بیمار کاهش یابد.
♦ یک صندلی مناسب برای بیمار یک صندلی محکم است که محل نشیمن آن زیاد نرم نباشد و در موقع نشستن روی آن در حالیکه کف پاها روی زمین قرار میگیرد نباید زانو ها بالاتر از مفصل ران قرار بگیرند. صندلی باید دو دسته داشته باشد و پشتی آن محکم باشد.
♦ بیمار باید همیشه یک بالشت کمی سفت داشته باشد تا روی صندلی ماشین یا مبل یا صندلی بگذارد بطوریکه زانوهای وی پایین تر از سطح مفصل هیپ قرار بگیرد.
♦ صندلی بخصوص صندلی که پشت میز غذاخوری قرار گرفته است باید پایه بلندتر از معمول داشته باشد.
♦ باید برای همیشه از توالت پایه دار (فرنگی) استفاده کرد. ارتفاع محل نشستن این توالت باید کمی بالاتر از معمول باشد.
مراقبت بعد از عمل تعویض مفصل در درازمدت
برای بدست آوردن نتیجه خوب از عمل جراحی تعویض مفصل باید بعد از جراحی نکات متعددی را رعایت کرد. بدون رعایت این نکات دیر یا زود مفصل مصنوعی دچار مشکل میشود.
این فکر که پزشک جراح ارتوپد موقع عمل جراحی تمام کارها را انجام داده و عمل با موفقیت تمام شده درست نیست. بسیاری کارها و مراقبت های بعد از عمل تعویض مفصل هست که باید به توسط خود بیمار انجام شود.
مفاصل طبیعی بدن همه انسانها با کهولت دچار سائیدگی و تخریب میشوند. این جرئی از روند طبیعی پیری است. پس مفاصل بدن و از جمله مفصل زانو عمر محدودی دارد. نمیتوان از مفصل مصنوعی انتظار عمری ابدی داشت.
با تکنولوژی فعلی عمر و زمان کارکرد مفصل مصنوعی زانو از مفصل طبیعی کمتر است وهمانند مفاصل طبیعی، این مفصل هم بعد از مدتی دچار سائیدگی و تخریب میشود. فعالیت های بدنی شدید و اعمال فشار زیاد بر این مفاصل طول عمر آنها را کاهش میدهد.
بعد از جراحی تعویض مفصل باید از انجام ورزش های شدید بدنی اجتناب کرد. خم کردن شدید مفصل زانو ممکن است موجب آسیب دیدن آن شود پس باید از این کار اجتناب کرد. بطور مثال استفاده از توالت های سنتی بعد از جراحی درست نیست.
♦ تا وقتی مفصل مصنوعی در بدن وجود دارد هر وقت کار دندانپزشکی برای بیمار انجام میشود باید به دندانپزشک خود اطلاع دهد تا برای مدتی برای وی داروی آنتی بیوتیک تجویز کند چون میکروب ها میتوانند در موقع دستکاری محوطه دهان و دندان در موقع اعمال دندانپزشکی از راه خون به محل مفصل مصنوعی رفته و در آن محل ایجاد عفونت کنند.
♦ بیمار ممکن است قدری بیحسی یا گزگز اطراف محل شکاف جراحی خود احساس کند که طبیعی است.
♦ ممکن است در فرودگاه ها در حین عبور از دروازه های امنیتی کشف فلز آلارم اخطار به صدا درآید. باید این نکته را به ماموران امنیتی اطلاع داد و بهتر است از قبل گواهی از پزشک ارتوپد معالج دریافت شود که در بدن فرد مفصل مصنوعی حاوی فلز در ناحیه زانو وجود دارد.
♦ باید همیشه سعی کرد تمرینات سبک بدنی را تا آخر عمر ادامه داد تا حرکات مفصل و قدرت عضلات حفظ شود. بیمار بعد از شش تا هشت هفته میتواند شنا کند که فعالیت ورزشی سودمندی است. دوچرخه سواری روی زمین بدون شیب هم ورزش مناسبی است ولی ورزش هایی را که در آنها به مفصل ضربه وارد میشود مثل تنیس، بدمینگتون، فوتبال و پرش مناسب نیستند.
♦ برای پوشیدن و درآوردن جوراب و کفش باید از پاشنه کش بلند استفاده شود تا مفصل زیاد خم نشود.
♦ درد معیار درستی نیست تا بر اساس آن متوجه شوید آیا حرکتی را میتوانید انجام دهید یا خیر
♦ بیمار نباید اشیاء سنگین را حمل کند. بهتر است خریدهای روزانه خود را با چرخ دستی کوچکی به منزل ببرد.
هر چند وقت یکبار تا آخر عمرباید به پزشک معالج ارتوپد مراجعه کرد تا از صحت کارکرد مفصل مصنوعی مطمئن شد.
بعضی از مشکلات ممکن است برای مفصل مصنوعی بوجود بیاید که در ابتدا ممکن است علامتی نداشته باشد و فرد متوجه آن نشود و اگر بیمار در همین مراحل اولیه درمان نشود و تنها هنگامی به پزشک مراجعه کند که ناراحتی برایش ایجاد شده باشد، ممکن است وقت را برای درمان مناسب و موثر از دست داده و برای درمان دیر شده باشد.
ممانعت از این وضعیت با معاینه و عکس برداری مرتب و با فواصل سالانه مشخص زیر نظر پزشک جراح ارتوپد است.