آناتومی ستون فقرات (ستون مهره)

ستون مهره ساختمانی است که از سر تا لگن امتداد دارد و تنه در بالای آن شکل گرفته است. این ساختمان از استخوان ها، عضلات، و بافت های دیگری تشکیل شده است.

ستون فقرات یا ستون مهره یا اسپاین Spine از بیش از سی استخوان کوچک تر به نام مهره Vertebrae تشکیل شده است که روی یکدیگر قرار گرفته اند. در اطراف مهره ها عضلات، لیگامان ها، اعصاب و دیسک بین مهره ای قرار گرفته اند.

در این مقاله آناتومی ستون فقرات یا ستون مهره را از لحاظ عناصر تشکیل دهنده آن بررسی میکنیم.

قسمت های ستون مهره

در بررسی آناتومی ستون فقرات، آن را کلا از بالا به پایین به چهار قسمت تقسیم میکنند. در هر کدام از این قسمت ها مهره ها نه در امتداد یک خط مستقیم، بلکه به شکل یک قوس هستند. پس ستون مهره از چهار قسمت قوسی شکل تشکیل شده است که عبارتند از :

♦ قوس بالایی ستون فقرات که در زیر سر قرار گرفته است و به آن قوس گردنی یا سرویکال Cervical میگویند. تحدب این قوس به سمت جلو است و از ۷ مهره تشکیل شده است. مهره های ستون فقرات گردنی را از بالا به پایین و از یک تا هفت بصورت C1-C7 نامگذاری میکنند

♦ قوس وسطی ستون فقرات را قسمت سینه ای یا توراسیک Thoracic میگویند که تحدب به سمت عقب دارد و از ۱۲ مهره تشکیل شده است. قفسه سینه یا قفسه صدری در اطراف این ۱۲ مهره تشکیل شده است. مهره های ستون فقرات سینه ای را از بالا به پایین و از یک تا دوازده بصورت T1-T12 نامگذاری میکنند.

♦ قوس پایینی ستون فقرات همان قسمت کمری یا لومبار Lumbar است که به سمت جلو تحدب دارد و از ۵ مهره تشکیل شده است. این ناحیه وزن تنه را تحمل کرده و کمردرد بیشتر در این محل احساس میشود. مهره های ستون فقرات کمری را از بالا به پایین و از یک تا پنج بصورت L1-L5 نامگذاری میکنند.

♦ قسمت خاجی یا ساکروم Sacrum که از به هم چسبیدن چند مهره کوچک درست شده است. استخوان خاجی یا ساکروم ۵ مهره به هم چسبیده است. این استخوان جزیی از حلقه لگن است پس ستون مهره از طریق مهره های خاجی یا ساکروم به لگن متصل میشود.

آناتومی ستون فقرات به نحوی است که مهره ها نسبت به هم حرکت میکنند و این حرکت در محل دیسک بین مهره ای و مفاصل بین زوائد مهره ای ایجاد میشود. بدین ترتیب ستون مهره ای میتواند به سمت جلو و عقب و طرفین انحنا پیدا کند.

آناتومی ستون فقرات. بررسی جسم مهره

در بررسی آناتومی ستون فقرات متوجه میشویم که این ساختار از مهره هایی درست شده که پشت سر هم از بالا به پایین ردیف شده اند. هر مهره از دو قسمت تشکیل شده است.

یک قسمت جلویی که به شکل یک استوانه است و یک قسمت پشتی که شامل تیغه های استخوانی است که به نحوی به یکدیگر متصل شده اند که یک حلقه را تشکیل میدهند. در درون این حلقه نخاع قرار دارد.

اندازه مهره های ستون فقرات با یکدیگر متفاوت است بطوریکه مهره های ستون مهره در بالا کوچک هستند و هرچه به سمت پایین میاییم مهره ها بزرگتر میشوند.

شکل مهره های ستون فقرات بجز مهره های اول و دوم گردنی، تقریبا مشابه یکدیگر بوده و خصوصیات مشترکی دارند.

همانطور که گفتیم بزرگترین قسمت مهره، یک استخوان استوانه ای شکل است که آنرا تنه Body مینامند و در پشت تنه، تیغه های استخوانی وجود دارد که با به هم پیوستن آنها یک حلقه استخوانی ایجاد شده است.

در دو طرف کناری این حلقه دو برجستگی استخوانی بنام زائده های عرضی Transverse process قرار گرفته اند. در پشت این حلقه هم یک تیغه استخوانی به نام زائده خاری یا شوکی Spinal process وجود دارد. زوائد عرضی و خاری مهره محل هایی هستند که از طریق آنها عضلات به ستون مهره میچسبد.

پس عضلات اطراف ستون مهره که موجب خم و راست شدن و چرخش ستون مهره میشوند از طریق اتصال به این زوائد موجب حرکت مهره ها میشوند.

 قسمت استوانه ای مهره از جنس استخوان اسفنجی است که روی آن را یک لایه از استخوان کورتیکال فرا گرفته است. همانطور که گفته شد در پشت تنه مهره، زوائد مهره ای یک حلقه تو خالی استخوانی را درست میکنند.

با پشت سرهم قرار گرفتن این حلقه های توخالی مهره ایی که روی یکدیگر قرار گرفته اند یک کانال استخوانی درست میشود که به آن کانال مهره ای Spinal canal میگویند. به این کانال، کانال نخاعی هم میگویند چون در داخل آن نخاع قرار گرفته است.

آناتومی ستون مهره. بررسی دیسک بین مهره ای

دیسک بین مهره ای Inter vertebral disc همانطور که از اسمش پیدا است به شکل یک دیسک یا یک استوانه کم ارتفاع است که بین مهره ها قرار میگیرد.

دیسک بین مهره ای مثل لاستیک قابلیت ارتجاعی و تغییر شکل دارد. آنها در واقع ضربه گیر ستون مهره هستند و موقعیکه شما میدوید یا میجهید ضربات و فشارهایی که به ستون مهره وارد میشود در دیسک ها جذب و مستهلک میشود.

ارتفاع دیسک های بین مهره های بالایی کم بوده و هر چه به قسمت های پایین تر ستون فقرات میرویم ارتفاع و کلفتی دیسک بیشتر میشود. ارتفاع دیسک بطور متوسطی یک سانتیمتر است.

دیسک بین مهره ای یک ساختار بسیار مهم از آناتومی ستون فقرات است. دیسک از دو قسمت تشکیل شده است. یک قسمت محیطی و یک قسمت مرکزی. قسمت محیطی که به آن آنولوس فیبروزوس Anulus fibrosus میگویند به شکل یک حلقه کلفت و محکم ولی قابل انعطاف مثل لاستیک است.

قسمت مرکزی در داخل قسمت محیطی قرار داشته و نرم و ژله ای است. به این قسمت مرکزی نوکلئوس پولپوزوس Nucleus pulposus میگویند و خاصیت اصلی دیسک یعنی خاصیت جذب کننده شوک و ضربه بخاطر همین قسمت است.

گرچه مهره ها و دیسک بین مهره ای محکم به یکدیگر چسبیده اند ولی انعطاف دیسک بین مهره ای موجی میشود تا مهره های بالایی و پایینی آن بتوانند نسبت به هم حرکت کنند. دو مهره میتوانند نسبت به هم به طرف جلو یا عقب و یا به طرفین خم شوند و یا نسبت به هم بچرخند.

در پارگی دیسک بین مهره ای در واقع قسمت قسمتی از حلقه آنولوس فیبروزوس پاره میشود و محتویات داخلی آن یعنی نوکلئوس پولپوزوس به بیرون از آن راه پیدا میکند.

به این بیرون زدگی محتویات داخلی دیسک، فتق دیسک میگویند. این بیرون زدگی میتواند به نخاع یا ریشه های عصبی فشار آورده و موجب بروز علائم سیاتیک شود.

 در تصویر بالا از چپ به راست مراحل پاره شدن آنولوس فیبروزوس و بیرون زدگی نوکلئوس پولپوزوس دیده میشود

آناتومی ستون فقرات. بررسی مفاصل بین مهره ای

به مفاصل بین مهره های ستون فقرات فاست Facet joint میگویند. این مفاصل در واقع قسمت هایی از زوائد مهره ها هستند که به یکدیگر نزدیک شده و بین آنها غضروف قرار گرفته و به شکل یک مفصل درآمده اند.

اهمیت فاست ها در بررسی آناتومی ستون مهره به اهمیت آرتروز کمر برمیگردد. یکی از محل های مهم شروع ساییدگی در ستون فقرات همین فاست ها و مفاصل بین مهره اس هستند.

در موقع حرکت ستون مهره، این مفاصل هم حرکت میکنند. حرکت این فاست ها و قابلیت ارتجاعی دیسک بین مهره ای است که موجب میشود مهره ها بتوانند نسبت به یکدیگر حرکت کنند.

مفاصل بین مهره ای یا فاست ها کپسول مفصلی دارند که حاوی مایع مفصلی است. این مفاصل با بالا رفتن سن دچار ساییدگر میشوند و میتوانند یکی از علل بروز کمر درد باشند.

آناتومی ستون مهره. رباط های بین مهره ای

 لیگامان ها تنه و زواند مهره های بالا و پایین را به هم متصل میکنند. در جلو و در پشت جسم استوانه ای شکل مهره دو رباط یا لیگامان محکم به شکل نوار قرار گرفته اند که به آنها رباط طولی جلویی و رباط طولی خلفی میگویند.

در بین زوائد عرضی مهره ها و همچنین در بین زوائد خاری آنها هم رباط هایی به شکل پرده قرار گرفته اند.

 در تصویر بالا لیگامان ها به رنگ آبی نشان داده شده اند عضلات اطراف ستون مهره

آناتومی عضلات ستون مهره

عضلات اهمیت زیادی در بررسی آناتومی ستون فقرات دارند. عضلات ستون مهره عمدتاً در پشت تنه مهره ها و در اطراف زوائد مهره ای قرار گرفته اند و موجب حرکات مهرها نسبت به یکدیگر میشوند. ضعیف شدن این عضلات یکی از مهمترین علل کمردرد است.

عضلات کم قدرت نمیتوانند مهره ها را در وضعیت صحیح و مناسب در امتداد هم قرار دهند و در نتیجه به علت بر هم خوردن نظم چینش مهرها، نیروهای وزن بطور نامتقارن و بیش از حد تحمل به آنها وارد میشود. این نیروهای زیاد در نهایت میتوانند موجب آسیب دیسک بین مهره ای و مفاصل بین مهره ها شده و ایجاد کمردرد کنند.

پایداری ستون مهره عمدتا به علت رباط ها و عضلات اطراف آن تامین میشود.

آناتومی ستون فقرات. نخاع و ریشه های عصبی

ستون فقرات هم یک ساختار مکانیکی شامل استخوان و عضلات و مفاصل و لیگامان ها است و هم یک ساختار عصبی شامل نخاع و ریشه های عصبی است. به همین خاطر است که بیماری های آن را هم متخصصین ارتوپد و هم جراحان اعصاب بررسی میکنند.

در بررسی آناتومی ستون مهره، ساختار مکانیکی آن به همان درجه اهمیت دارد که ساختار عصبی آن مهم است.

همانطور که قبلا گفته شد در پشت تنه مهره، زوائد مهره ای یک حلقه تو خالی استخوانی را درست میکنند. با پشت سرهم قرار گرفتن این حلقه های توخالی مهره ایی که روی یکدیگر قرار گرفته اند یک کانال استخوانی درست میشود که به آن کانال مهره ای Spinal canal میگویند. به این کانال، کانال نخاعی هم میگویند.

نخاع در داخل کانال نخاعی قرار گرفته و به توسط مهره ها محافظت میشود. نخاع ساختمانی عصبی است که از مغز به پایین کشیده شده است و تا حدود مهره اول کمری ادامه دارد.

وظیفه نخاع انتقال پیام های عصبی بین مغز و اندام ها ( عضلات، پوست و …) است. رشته های عصبی حسی از طریق نخاع به مغز میروند و رشته های عصبی حرکتی از مغز و از طریق نخاع به اندام ها میرسند.

از هر مهره از نخاع چند رشته عصبی خارج میشود که به آن ریشه عصبی یا روت Root میگویند. این ریشه های عصبی هم حاوی اعصاب حسی و هم حرکتی هستند. ریشه های عصبی از فضاهایی که ما بین مهره هاست خارج شده و به اندام ها میروند. به این فضاهای بین مهره ها فورامن میگویند.

رشد طولی نخاع در زمان بچگی متوقف میشود ولی ستون مهره همچنان به رشد خود ادامه میدهد. بر اثر این عدم هماهنگی است که طول نخاع برابر با طول کانال نخاعی نیست.

پس رشته های عصبی که از نخاع خارج شده و به اندام تحتانی میروند قبل از خروج از کانال نخاعی چند اینچ را در داخل کانال طی میکنند. به این دسته رشته های عصبی که در داخل کانال نخاعی هستند دم اسب یا کادا اکینا Cauda equine میگویند.

قسمت زرد رنگ پایین نخاع در واقع ریشه های عصبی یا کادا اکینا هستند که از نخاع منشعب شده و مسیری را طی کرده و سپس از فورامن بین مهرها خارج میشوند.

رادیوگرافی ستون مهره

رادیوگرافی ساده از مهمترین وسایل تشخیصی در بیماری های ستون مهره است. در بسیاری از موارد پزشک بعد از صحبت با بیمار و معاینه وی درخواست تهیه رادیوگرافی را میدهد.

گرچه روش های تصویربرداری دیگر مانند سی تی اسکن، ام آر آی، اسکن رادیوایزوتوپ و سایر روش ها در بررسی مشکلات ستون فقرات کاربرد دارد ولی در غالب موارد قبل از تهیه هر کدام از آنها پزشک معالج ترجیح میدهد ابتدا رادیوگرافی ساده این ناحیه را مشاهده کند.

رادیوگرافی ستون مهره را وقتی درست متوجه میشوید که آناتومی ستون مهره را به درستی یاد گرفته باشید.

رادیوگرافی ساده ستون مهره را معمولا از دو نما تهیه میکنند. یک نما رخ یا قدامی خلفی Anteroposterior یا به اختصار AP است که در آن اشعه ایکس از جلو به مفصل ناحیه تابانده شده و کاست رادیولوژی در پشت کمر قرار میگیرد و نمای دیگر نمای نیمرخ یا لترال Lateral یا به اختصار .Lat است که در آن اشعه ایکس از کنار به ستون مهره تابانده شده و کاست رادیولوژی در طرف مقابل کمر قرار میگیرد.