اسکولیوز نوعی ناهنجاری در ستون فقرات است که با انحنای جانبی غیرطبیعی و معمولاً به شکل «S» یا «C» در ستون فقرات مشخص میشود.
این مشکل اغلب در دوران کودکی یا نوجوانی آغاز میشود و می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد؛ از جمله عوامل ژنتیکی، مشکلات عصبی-عضلانی، یا حتی علل ناشناخته که در بسیاری از موارد به عنوان «اسکولیوز ایدیوپاتیک» شناخته میشود.
بیماری اسکولیوز اگر در مراحل اولیه تشخیص داده شود، به خوبی قابل کنترل و درمان است، اما در صورت عدم درمان، ممکن است منجر به مشکلات جدی‌تری مانند درد مزمن، کاهش عملکرد ریوی، و کاهش کیفیت زندگی شود.
روش‌های درمانی برای اسکولیوز یا کجی ستون فقرات بسته به شدت و نوع آن متفاوت هستند و از تمرینات اصلاحی و استفاده از بریس تا جراحی‌های پیچیده را شامل میشوند.
تشخیص به موقع و انتخاب روش درمانی مناسب می‌تواند در کاهش اثرات اسکولیوز و حفظ سلامت ستون فقرات تأثیر چشمگیری داشته باشد.
اسکولیوز چه انواعی دارد
بیماری اسکولیوز انواع مختلفی دارد که بر اساس سن، علت و الگوی انحراف طبقه‌بندی میشود. شناخت انواع مختلف اسکولیوز برای تعیین روش درمانی مناسب بسیار اهمیت دارد. در ادامه، به مهم‌ترین انواع اسکولیوز پرداخته میشود:
اسکولیوز ایدیوپاتیک (ناشناخته)
این نوع شایع‌ترین نوع اسکولیوز است و علت مشخصی برای آن شناخته نشده است. اسکولیوز ایدیوپاتیک معمولاً در دوران کودکی یا نوجوانی ظاهر میشود و بر اساس سن، به سه دسته تقسیم میشود:
ایدیوپاتیک نوزادی: این نوع اسکولیوز در کودکان زیر سه سال بروز میکند و ممکن است با رشد کودک بهبود یابد یا در برخی موارد بدتر شود.
ایدیوپاتیک نوجوانی: در سنین بین ۱۰ تا ۱۸ سالگی مشاهده میشود و بیشتر در دوران رشد سریع نوجوانان بروز میکند. این نوع اسکولیوز بیشتر در دختران مشاهده میشود.
ایدیوپاتیک بزرگسالی: این نوع اسکولیوز پس از دوران بلوغ و معمولاً در سنین بزرگسالی دیده میشود و ممکن است به دلایل مختلفی از جمله فرسایش و تخریب ستون فقرات با افزایش سن ایجاد شود.
اسکولیوز مادرزادی
این نوع اسکولیوز از بدو تولد به دلیل نقص‌های ساختاری در مهره‌ها یا اتصال غیرطبیعی مهره‌ها به یکدیگر ایجاد میشود. نقص‌های ساختاری می‌توانند شامل چسبیدن مهره‌ها به هم، تغییر شکل مهره‌ها یا رشد غیرعادی مهره‌ها باشند. این وضعیت ممکن است با افزایش سن و رشد کودک تشدید شود و اغلب نیاز به درمان‌های جراحی دارد.
اسکولیوز نوروموسکولار
اسکولیوز نوروموسکولار به دلیل اختلالات عصبی و عضلانی ایجاد میشود و در افرادی که به بیماری‌هایی مانند دیستروفی عضلانی، فلج مغزی، اسپینا بیفیدا، یا آسیب‌های نخاعی مبتلا هستند، شایع‌تر است.
در این نوع، عضلات و اعصاب ستون فقرات توانایی پشتیبانی از آن را ندارند، که منجر به انحراف جانبی میشود. این نوع اسکولیوز معمولاً شدید است و ممکن است نیاز به درمان جراحی داشته باشد.
اسکولیوز دژنراتیو (فرسایشی)
این نوع اسکولیوز بیشتر در بزرگسالان و سالمندان دیده میشود و ناشی از تغییرات فرسایشی در ستون فقرات به دلیل افزایش سن، آرتروز و تحلیل دیسک‌ها است.
با گذر زمان، دیسک‌ها و مفاصل دچار تحلیل و ساییدگی میشوند و این تغییرات می‌تواند منجر به انحراف جانبی ستون فقرات شود. اسکولیوز دژنراتیو ممکن است باعث درد و کاهش توانایی حرکتی شود و نیاز به مدیریت درد و درمان‌های فیزیکی دارد.
اسکولیوز عملکردی (غیرساختاری)
این نوع اسکولیوز به دلیل مشکلاتی خارج از ساختار ستون فقرات ایجاد میشود و ستون فقرات به خودی خود هیچ‌گونه انحراف یا نقص ساختاری ندارد.
برای مثال، کوتاه بودن یک پا، اسپاسم‌های عضلانی، یا مشکلات وضعیتی می‌تواند منجر به انحراف موقت ستون فقرات شود. این نوع اسکولیوز ستون فقرات با اصلاح علت زمینه‌ای می‌تواند بهبود یابد و نیازی به درمان‌های تهاجمی ندارد.
اسکولیوز جبرانی
در این نوع، کجی ستون فقرات به عنوان یک پاسخ جبرانی به مشکل دیگری در بدن ایجاد میشود. برای مثال، در صورتی که فرد دچار انحراف در لگن یا کوتاه بودن یک پا باشد، بدن برای حفظ تعادل خود، ممکن است ستون فقرات را به‌طور موقت منحرف کند. این انحراف با رفع مشکل اصلی برطرف میشود.
علائم اسکولیوز چیست
بیماری اسکولیوز معمولاً در دوران کودکی یا نوجوانی آغاز میشود و اگر به موقع تشخیص و درمان نشود، ممکن است با گذر زمان به مرور پیشرفت کرده و به مشکلات بیشتری منجر شود. علائم اسکولیوز از فردی به فرد دیگر متفاوت است و می‌تواند از خفیف تا شدید تغییر کند. برخی از مهم‌ترین علائم اسکولیوز شامل موارد زیر هستند:
عدم تقارن در شانه‌ها
یکی از اولین نشانه‌های اسکولیوز، عدم تقارن در شانه‌ها است. افراد مبتلا ممکن است یک شانه‌شان بالاتر یا پایین‌تر از دیگری به نظر برسد. این عدم تقارن ممکن است باعث شود که فرد در حالت عادی به نظر نرسد و همین مسئله می‌تواند اولین زنگ خطر برای والدین یا اطرافیان باشد.
برآمدگی یا برجستگی در یک طرف کمر
بیماری اسکولیوز ممکن است باعث برآمدگی در یک سمت کمر شود، زیرا ستون فقرات به یک طرف منحرف میشود و این انحراف ممکن است باعث برجستگی یا برآمدگی در پشت یا پهلوها گردد. این تغییرات بیشتر در افرادی که اسکولیوز شدید دارند، دیده میشود و به ویژه در هنگام خم شدن به جلو مشهودتر است.
کجی در ناحیه لگن و عدم تقارن در پاها
در افرادی که اسکولیوز دارند، لگن ممکن است به سمت یک طرف بدن کج شود. این تغییر ممکن است باعث ایجاد عدم تقارن در طول پاها نیز بشود؛ یعنی یک پا ممکن است بلندتر از دیگری به نظر برسد که این مسئله می‌تواند بر نحوه‌ی حرکت و ایستادن فرد تأثیر بگذارد.
کاهش تعادل و خستگی عضلات
به دلیل انحراف ستون فقرات و فشار نامتوازن روی عضلات، افراد مبتلا به اسکولیوز معمولاً دچار خستگی زودهنگام در عضلات کمر و پشت میشوند. این خستگی می‌تواند به کاهش تعادل و درد مزمن در ناحیه‌ی پشت منجر شود. این دردها گاه شدید بوده و زندگی روزمره را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
مشکل در تنفس و عملکرد ریه‌ها
در موارد شدید اسکولیوز، انحنای ستون فقرات می‌تواند بر فضای قفسه سینه تأثیر بگذارد و عملکرد ریه‌ها را محدود کند. این مسئله ممکن است باعث بروز مشکلات تنفسی در برخی از بیماران شود.
درد در ناحیه پشت و گردن
هرچند درد کمر در موارد خفیف اسکولیوز شایع نیست، اما در موارد پیشرفته، انحراف ستون فقرات ممکن است باعث درد در ناحیه گردن و پشت شود. این دردها گاه به دلیل فشار ناشی از عدم تقارن بر روی دیسک‌ها و عضلات رخ می‌دهد و می‌تواند زندگی روزمره‌ی بیمار را دچار اختلال کند.
تشخیص اسکولیوز چگونه است
تشخیص اسکولیوز معمولاً توسط پزشک یا متخصص ستون فقرات انجام میشود و شامل ارزیابی‌های بالینی و روش‌های تصویربرداری است. هدف از تشخیص، شناسایی شدت و نوع انحراف ستون فقرات برای برنامه‌ریزی درمان مناسب است. در ادامه روش‌های رایج تشخیص کجی ستون فقرات آورده شده است:
اولین قدم در تشخیص اسکولیوز ستون فقرات، معاینه فیزیکی است. پزشک معمولاً از بیمار می‌خواهد در حالت ایستاده قرار بگیرد و به وضعیت شانه‌ها، کمر و لگن توجه میکند.
در ادامه، بیمار خم میشود و پزشک به دنبال نشانه‌هایی از عدم تقارن یا برآمدگی در کمر می‌گردد. یکی از تست‌های رایج در این مرحله، تست خم شدن آدامز است که به کمک آن پزشک می‌تواند انحراف ستون فقرات را بهتر مشاهده کند.
رادیوگرافی با اشعه ایکس از مهم‌ترین ابزارهای تشخیص اسکولیوز است. در این روش، از ستون فقرات در حالت‌های مختلف عکسبرداری میشود تا شدت و زاویه انحراف مشخص شود. زاویه کوب (Cobb Angle) یکی از معیارهای رایج برای اندازه‌گیری میزان انحراف ستون فقرات است و به پزشک کمک میکند که نوع و شدت اسکولیوز را تشخیص دهد.
در مواردی که پزشک به مشکلات پیچیده‌تری در ستون فقرات یا اعصاب مشکوک باشد، ممکن است از ام‌آر‌آی یا سی‌تی اسکن استفاده شود. این روش‌ها تصویر دقیقی از بافت‌های نرم و استخوان‌ها ارائه می‌دهند و به تشخیص دقیق‌تر کمک می‌کنند.
اسکن سه‌بعدی ستون فقرات یکی از جدیدترین روش‌های تصویربرداری است که می‌تواند اطلاعات دقیقی از وضعیت انحراف ستون فقرات ارائه دهد. این تکنولوژی به ویژه برای برنامه‌ریزی درمان‌های پیچیده‌تر یا پیش‌بینی روند پیشرفت اسکولیوز مفید است.
درمان اسکولیوز
تصمیم‌گیری برای درمان اسکولیوز ستون فقرات به عوامل متعددی بستگی دارد، از جمله شدت و نوع انحراف ستون فقرات، سن بیمار، و میزان پیشرفت بیماری.
درمان‌ها می‌توانند به دو دسته کلی غیرجراحی و جراحی تقسیم شوند. هدف اصلی درمان، جلوگیری از پیشرفت انحراف و کاهش علائم بیماری است. در ادامه انواع روش‌های درمان اسکولیوز بررسی شده‌اند.
تصمیم گیری برای درمان انحراف ستون فقرات
تصمیم گیری برای نوع درمان اسکولیوز به عوامل مختلفی بستگی دارد که مهم ترین آنها شدت قوس جانبی ستون فقرات است و اینکه آیا فرد هنوز در حال رشد است یا بلوغ کامل شده و رشد بدنی او تمام شده است.
این بیماری در مدت چند سالی که بچه بالغ میشود پیشرفت کرده و شدت آن بیشتر میشود و بعد از پایان بلوغ معمولا پیشرفت آن متوقف میشود پس این نکته که بیمار در زمان رشد بلوغ است یا بلوغ را به پایان رسانده است برای درمان بسیار مهم است.
هر چه بیماری که دچار اسکولیوز است جوانتر باشد مشکلات بیشتری دارد چون زمان بیشتری برای رشد دارد و نتیجتا زمان بیشتری هم برای پیشرفت شدت اسکولیوز دارد. هر چه قوس اسکولیوز در ستون فقرات بالاتر باشد بیمار مشکلات بیشتری خواهد داشت.
◄ وقتی که شدت انحراف ستون مهره زیر ۲۰ درجه است یا سن بچه نزدیک سن بلوغ است پزشک ارتوپد معمولاً فقط بیمار را تحت نظر گرفته و درمانی انجام نمیدهد. در این موارد پزشک معالج هر ۶-۳ ماه از بیمار عکسبرداری کرده و شدت قوس را اندازه گیری میکند تا اگر قوس شدیدتر شد درمان مناسب را انجام دهد.
◄ اگر شدت قوس ستون مهره بین ۴۵-۲۵ درجه باشد و بچه هنوز در حال رشد باشد پزشک ارتوپد معمولاً از بریس استفاده میکند. هدف از استفاده از بریس در این وارد اینست که تا کامل شدن بلوغ فرد از بیشتر شدن شدت قوس جانبی ممانعت به عمل آید. بریس ها وسایلی هستند که به دور کمر و تنه بسته میشوند.
گاهی در بیمارانی که سن کمی دارند ممکن است پزشک معالج تصمیم بگیرد موقتا از بریس استفاده کند تا وقتی سن وی کمی بیشتر شد عمل جراحی را انجام دهد.
معمول ترین بریسی که در درمان اسکولیوز بکار میرود بریس میلواکی است که از ناحیه لگن تا گردن فرد را میگیرد و از کنار هم به قفسه سینه فشار میاورد تا انحراف جانبی را اصلاح کند.
این بریس باید تا پایان بلوغ پوشیده شود و در آن زمان در یک بازه زمانی ۱۲-۶ ماه کم کم کنار گذاشته شود.
◄ اگر شدت قوس ستون مهره بیش از ۴۵ درجه باشد و بچه هنوز در حال رشد باشد پزشک معالج ممکن است توصیه به عمل جراحی کند.
◄ در قوس های بیش از ۵۵-۵۰ درجه حتی وقتی سن رشد بچه کامل شده است ممکن است عمل جراحی انجام شود. در مواردی هم که علیرغم استفاده از بریس شدت انحراف جانبی ستون مهره همچنان رو به افزایش است هم از عمل جراحی استفاده میشود.
مورد دیگری که از عمل جراحی برای درمان اسکولیوز استفاده میشود وقتی است که بدنبال بیماری های عصبی یا عضلانی ایجاد شده باشند. این اسکولیوز ها معمولا پیشرونده بوده و به درمان با بریس جواب مناسبی نمیدهند.
روش‌های غیرجراحی درمان انحراف ستون فقرات
روش‌های غیرجراحی معمولاً در موارد خفیف تا متوسط اسکولیوز ستون فقرات استفاده میشوند و برای بیمارانی که در حال رشد هستند و یا انحنای خفیفی دارند مناسب‌ترند.
بریس (Brace)
بریس‌ها نوعی وسیله حمایتی هستند که برای کودکان و نوجوانان در حال رشد با انحنای متوسط ستون فقرات تجویز میشوند. این وسیله با ثابت نگه داشتن ستون فقرات در یک موقعیت خاص، جلوی پیشرفت انحراف را میگیرد.
بریس اسکولیوز معمولاً به مدت 16 تا 23 ساعت در روز استفاده میشود و بسته به شدت انحراف و سرعت رشد بیمار، مدت زمان استفاده از آن متفاوت است. بریس بوستون و بریس میلواکی از انواع رایج بریس‌ها هستند.
فیزیوتراپی و تمرینات اصلاحی و ورزش برای انحراف ستون فقرات
فیزیوتراپی در اسکولیوز با هدف تقویت عضلات و بهبود تعادل ستون فقرات انجام میشود. تمرینات خاصی مانند روش شروث (Schroth Method) که برای اصلاح وضعیت و تقویت عضلات مورد استفاده قرار میگیرد، می‌تواند در کاهش علائم و پیشگیری از پیشرفت بیماری موثر باشد.
این تمرینات معمولاً توسط فیزیوتراپیست‌های تخصصی آموزش داده میشود و بیماران باید به طور منظم آنها را انجام دهند.
روش‌های دستی و ماساژ درمانی
برخی از روش‌های دستی و ماساژ درمانی مانند کایروپراکتیک نیز ممکن است برای کاهش درد و بهبود حرکت در بیماران اسکولیوز استفاده شود. البته این روش‌ها درمان قطعی اسکولیوز نیستند و بیشتر برای کاهش درد و بهبود کیفیت زندگی کاربرد دارند.
درمان‌های مکمل و دارو
در اسکولیوز خفیف یا متوسط، درمان‌های مکمل مانند طب سوزنی، یوگا، و برخی داروهای مسکن می‌توانند در کاهش درد و التهاب مفید باشند. این درمان‌ها بیشتر به عنوان روش‌های حمایتی در کنار سایر روش‌های درمانی به کار می‌روند.
روش‌های جراحی
جراحی معمولاً در مواردی انجام میشود که انحراف ستون فقرات شدید باشد (معمولاً بالای 45 درجه) یا اسکولیوز به سرعت در حال پیشرفت باشد و سایر روش‌های غیرجراحی اثربخش نباشند. هدف اصلی جراحی، کاهش انحراف و جلوگیری از پیشرفت بیشتر است.
جراحی همجوشی ستون فقرات (Spinal Fusion)
همجوشی ستون فقرات، رایج‌ترین نوع جراحی اسکولیوز است که در آن مهره‌های منحرف شده به یکدیگر متصل میشوند. این عمل با استفاده از میله‌ها، پیچ‌ها و پلیت‌ها انجام میشود و مهره‌ها با گذر زمان به هم جوش می‌خورند.
این نوع جراحی به اصلاح انحراف کمک کرده و ستون فقرات را در وضعیت بهتری تثبیت میکند. جراحی همجوشی ستون فقرات به دلیل پیچیدگی آن نیاز به تخصص ویژه‌ای دارد و بیمار بعد از عمل نیاز به مراقبت و فیزیوتراپی دارد.
جراحی با میله‌های رشد پذیر (Growing Rods)
این روش جراحی برای کودکان در حال رشد استفاده میشود که انحنای شدیدی دارند. در این روش، میله‌های متحرکی در ستون فقرات قرار داده میشوند که با رشد کودک می‌توان آنها را بلندتر کرد. میله‌ها به صورت دوره‌ای تنظیم میشوند تا با رشد کودک هماهنگ باشند و از پیشرفت اسکولیوز جلوگیری کنند.
جراحی با سیستم مغناطیسی (MAGEC System)
در روش MAGEC، میله‌های مغناطیسی قابل تنظیم در ستون فقرات قرار داده میشوند که بدون نیاز به جراحی اضافی و تنها با یک دستگاه مغناطیسی از بیرون تنظیم میشوند. این روش برای کودکان مناسب است و از نیاز به جراحی‌های متعدد جلوگیری میکند.
ورتبروپلاستی (Vertebral Body Tethering)
این روش جراحی نسبتاً جدید است که در آن از طناب‌های مخصوص برای کشیدن و تنظیم مهره‌ها استفاده میشود.
ورتبروپلاستی بیشتر برای نوجوانانی که هنوز در حال رشد هستند و اسکولیوز آنها در حال پیشرفت است، کاربرد دارد و مزیت آن نسبت به همجوشی ستون فقرات، حفظ حرکت و انعطاف‌پذیری در مهره‌ها است.