مچ دست مفصل بسیار مهمی است. حرکت درست این مفصل است که میتواند دست یعنی متبحرترین اندام حرکتی بدن انسان را در وضعیت های مناسب قرار دهد. در این مقاله در مورد تمامی جنبه های آناتومی مچ دست از استخوان های آن تا تادون ها و عروق و اعصاب آن صحبت میشود.
مفصل های مچ دست
پایه مطالعه آناتومی مچ دست از بررسی مفاصل متعدد آن شروع میشود.
مچ دست از کنار هم قرار گرفتن سطح مفصلی پایینی استخوان های رادیوس و اولنا ( زند زیرین و زبرین) از یک طرف و استخوان های کارپ از طرف دیگر درست شده و ساعد را به دست متصل میکند. این ناحیه از مفاصل بسیار زیادی تشکیل شده است که عبارتند از
مفصل رادیواولنار پایینی Distal radioulnar joint مفصل بین انتهای پایینی استخوان های رادیوس و اولنا
مفصل رادیوکارپال Radiocarpal joint مفصل بین انتهای پایینی استخوان رادیوس و استخوانچه های کارپ
مفصل اولنوکارپال Ulnocarpal joint مفصل بین انتهای پایینی استخوان اولنا و استخوانچه های کارپ
مفاصل اینترکارپال Intercarpal joint مفاصل بین استخوانچه ها مفاصل بین ردیف دیستال استخوانچه های کارپ و استخوان های متاکارپ در کف دست
آناتومی استخوان های مچ دست
مطالعه آناتومی مچ دست بدون دانستن استخوانچه های آن امکان پذیر نیست.
مچ دست یا کارپ Carpus از کنار هم قرار گرفتن هشت استخوان درست شده است که به آنها استخوان های کارپ Carpal bones میگویند.
استخوان های کارپ در دو ردیف قرار گرفته اند. ردیفی که نزدیک استخوان های ساعد هستند و به آنها ردیف بالایی یا پرگزیمال Proximal row میگویند و ردیفی که نزدیک به استخوان های کف دست قرار گرفته و به آن ردیف پایینی یا دیستال Distal row میگویند.
ردیف پرگزیمال استخوان های کارپ به رنگ زرد و ردیف دیستال به رنگ صورتی نشان داده شده است
پنج استخوان کف دستی متناظر با پنج انگشت وجود دارد که به آنها متاکارپ Metacarp میگویند. استخوان های ردیف دیستال کارپ با استخوان های متاکارپ مفصل میشوند.
در ردیف پرگزیمال چهار استخوانچه وجود دارد که بترتیب از طرف شست به طرف انگشت کوچک عبارتند از اسکافویید Scaphoid ، لونیت Lunate ، تری کتروم Triquetrum و پیزیفورم Pisiform .
در ردیف دیستال هم چهار استخوانچه قرار دارد که بترتیب از طرف شست به طرف انگشت کوچک عبارتند از تراپزیوم Trapezium ، تراپزویید Trapezoid ، کاپیتیت Capitate و همیت Hamate . استخوان های کارپ طوری در کنار هم قرار گرفته اند که یک قوس را درست میکنند. تقعر این قوس به سمت قدام یا کف دستی است.
استخوان رادیوس یا زند زبرین ( این استخوان در همان طرفی شست قرار دارد) در قسمت های پایین و نزدیک به مچ کلفت و پهن شده و بیشتر ردیف پرگزیمال استخوان های کارپ در واقع در کنار سطح مفصلی استخوان رادیوس قرار گرفته و با آن مفصل میشوند.
استخوان اولنا یا زند زیرین ( این استخوان در همان طرف انگشت کوچک دست قرار دارد) در قسمت های پایین و نزدیک به مچ باریک میشود و فقط با تعداد اندکی از استخوان های کارپ مفصل میشود.
مفصل پایینی بین رادیوس و اولنا به رنگ قرمز نشان داده شده است
استخوان رادیوس با سه استخوان اسکافویید، لونیت و تری کتروم مفصل میشود
سطح کناری هر کدام از استخوان های کارپ ( به این استخوان ها استخوانچه هم میگویند) از غضروف پوشیده شده تا بتواند با استخوان کناری خود مفصل شود.
آناتومی رباط های مچ دست
پایداری مفاصل مچ دست عمدتا به توسط رباط های آن تامین میشود پس بررسی این رباط ها قسمت مهمی از مطالعه آناتومی مچ دست است.
مفصل مچ دست از کنار هم قرار گرفتن تعدادی استخوان تشکیل شده که مفاصل فرعی متعددی را تشکیل میدهند. استخوان های تشکیل دهنده مفصل مچ دست به وسیله نوارهای محکم بافتی به نام رباط یا لیگامان Ligament به هم متصل میشوند پس مچ دست لیگامان های زیادی دارد ولی چند تای آنها از بقیه مهم ترند که عبارتند از :
لیگامان کلترال (جانبی) خارجی یا کلترال رادیال Lateral collateral ligament : این رباط از طرف بالا به لبه پایینی و مفصلی استخوان رادیوس متصل شده و در پایین به استخوان اسکافویید متصل میشود.
لیگامان کلترال (جانبی) داخلی یا کلترال اولنار Medial collateral ligament : این رباط از بالا به قسمت پایینی استخوان اولنا متصل شده و در پایین به تری کتروم و پیزیفورم میچسبد.
لیگامان رادیوکارپال قدامی Anterior radiocarpal ligament : این رباط در قسمت قدامی یا کف دستی مچ قرار داشته و استخوان رادیوس یا زند بالایی را به قسمت قدامی یا کف دستی استخوانچه های کارپ متصل میکند.
لیگامان رادیوکارپال خلفی Posterior radiocarpal ligament : این رباط در قسمت خلفی یا پشت دستی مچ قرار داشته و استخوان رادیوس یا زند بالایی را به قسمت پشتی استخوانچه های کارپ متصل میکند.
لیگامان اولنوکارپال قدامی Anterior ulnocarpal ligament : این رباط در قسمت قدامی یا کف دستی مچ قرار داشته و استخوان اولنا یا زند پایینی را به قسمت قدامی یا کف دستی استخوانچه های کارپ متصل میکند.
لیگامان های بین استخوانچه ها یا اینترکارپال Intercarpal ligaments : این رباط ها بین استخوانچه های کارپ قرار گرفتع و آنها را به هم متصل میکند.
لیگامان های کارپومتاکارپ Carpometacarpal ligaments : این رباط ها استخوانچه های ردیف دیستال کارپ را به استخوان های کف دستی یا متاکارپ متصل میکند.
در سطوح قدامی و خلفی کارپ رباط های متعددی دیده میشود که استخوانچه های کارپ را به یکدیگر و به استخوان های اطرافشان متصل میکند.
آناتومی سطوح و حرکات مچ دست
به سطح جلویی یا قدامی یا آنتریور Anterior مچ دست سطح ولار Volar هم میگویند. این همان سطحی است که در طرف کف دست قرار دارد. به سطح پشتی یا خلفی یا پوستریور Posterior مچ دست سطح دورسال Dorsal هم میگویند. این همان سطحی است که در طرف پشت دست قرار دارد.
مهم ترین حرکات مچ دست عبارتند از
خم شدن یا پالمار فلکشن Palmar flexion
(پالمار فلِکشِن) در این حرکت کف دست به سمت آرنج و بازو حرکت میکند.
باز شدن یا اکستنشن Extension یا دورسی فلکشن Dorsiflexion
(دورسی فلِکشِن) حرکت عکس فلکشن را میگویند. وقتی میخواهید بلند شوید و کف دست خود را بر روی سطحی قرار میدهید تا به بلند شدن خود کمک کنید مچ دست شما در واقع حرکت اکستنشن را انجام داده است. مجموع خم شدن و باز شدن مچ دست در یک دامنه حرکتی حدود ۱۷۰ درجه صورت میگیرد.
ابداکشن Abduction یا انحراف به سمت رادیال یا Radial deviation
در این حرکت مچ دست طوری به یک سمت منحرف میشود که شست به سمت استخوان رادیال یا زند زبرین نزدیک میشود. در سلام نظامی به صورتی که کف دست به سمت جلو باشد در واقع این حرکت انجام میشود. میزان ابداکشن مچ دست بطور طبیعی ۱۵ درجه است.
ادداکشن Adduction یا انحراف به سمت اولنا Ulnar deviation
در این حرکت مچ دست طوری به یک سمت منحرف میشود که انگشت کوچک دست به سمت استخوان اولنا یا زند زیرین نزدیک میشود. میزان ادداکشن مچ دست بطور طبیعی ۴۰ درجه است.
چرخش به بیرون یا سوپینیشن Supination
(سوپینِیشِن) وقتی دست خود را بلند کرده و کف دست خود را به سمت آسمان میگیریم در واقع این حرکت سوپینیشن را انجام داده ایم.
چرخش به داخل یا پرونیشن Pronation
(پرونِیشِن) وقتی کف دست خود را بر روی زمین قرار میدهیم در واقع این حرکت را انجام داده ایم.
آناتومی تاندون های پشت مچ دست
دست شاهکار حرکتی طبیعت است. به جرات میتوان گفت پیچیده ترین و ظریف ترین حرکات تاندونی بدن در مچ دست و انگشتان دست است. بررسی این تاندون ها جزء مهمی از مطالعه آناتومی مچ دست است.
رباط پشتی مچ دست Dorsal carpal ligament یا اکستانسور رتیناکولوم Extensor retinaculum بک نوار بافتی پهن و محکم است که در سطح پشتی مچ دست قرار گرفته است.
البته کلفتی و محکمی این نوار از فلکسور رتیناکولوم کمتر است. این رباط در طرف خارج یا لترال به لبه بیرونی استخوان رادیوس کمی بالاتر ار سطح مفصلی میچسبد و در طرف داخل به استخوانچه های تری کتروم و پیزیفورم متصل میگردد.
تاندون های اکستانسور انگشتان و شست دست از زیر این رباط عبور میکنند. همانطور که میدانیم در انتهای پایینی عضلات ساعد بافت های طناب مانندی وجود دارد که عضلات از طریق آنها به استخوان ها متصل شده و موجب حرکت آنها میشوند.
وظیفه اکستانسور رتیناکولوم اینست که تاندون های اکستانسور را مانند یک کمربند نزدیک به مچ دست نگه دارد. اگر این رباط وجود نداشته باشد در هنگامی که مچ دست به پشت حرکت میکند ( حرکت دورسی فلکشن) تاندون های اکستانسور انگشتان از استخوان های مچ دست فاصله میگیرند.
اکستانسور رتیناکولوم در پشت دست در بعضی نقاط به استخوان زیر خود میچسبد و بدین طریق شش تونل مجزا یا شش کمپارتمان مجزا را درست میکند این کمپارتمان ها از بیرون به داخل یعنی از طرف شست به انگشت کوچک نام گذاری میشوند پس اولین کمپارتمان بر روی استخوان رادیوس و در طرف شست و ششمین آها در طرف اولنا و انگشت کوچک است.
این شش کمپارتمان عبارتند از :
اکستانسور رتیناکولوم در پشت مچ دست بر روی غلاف تاندون های اکستانسور (به رنگ آبی)
کمپارتمان اول : تاندون های اکستانسور کوتاه شست و ابدکتور بلند شست از داخل تونل این کمپارتمان عبور میکنند.
کمپارتمان دوم : تاندون های اکستانسور مچ دست در طرف رادیال بلند و کوتاه از داخل تونل این کمپارتمان عبور میکنند.
کمپارتمان سوم : تاندون اکستانسور بلند شست از داخل تونل این کمپارتمان عبور میکند.
کمپارتمان چهارم : تاندون های اکستانسور سبابه و اکستانسور انگشتان از داخل تونل این کمپارتمان عبور میکنند.
کمپارتمان پنجم : تاندون اکستانسور انگشن کوچک از داخل تونل این کمپارتمان عبور میکند.
کمپرتمان ششم : تاندون اکستانسور مچ دست در طرف اولنا از داخل تونل این کمپارتمان عبور میکند.
دو کمپارتمان ۵ و ۶ بر روی استخوان اولنا قرار دارند.
دور تا دور این تاندون ها در حین عبور از داخل این تونل ها را دو لایه بافتی نازک از جنس سینوویوم مانند دو لوله فرا گرفته که در بین این دو لایه مایع سینوویال وجود دارد.
این ساختمان را غلاف سینوویال میگویند و وظیفه آن کم کردن اصطکاک بین تاندون و کمپارتمانی که از درون آن عبور میکند است. این غلاف سینوویال در قبل و بعد از اکستانسور رتیناکولوم هم تا چند سانتیمتر با تاندون همراه باقی میماند
آناتومی رباط عرضی و کانال کارپ و تاندون های جلوی مچ دست
رباط عرضی مچ Transverse carpal ligament که به آن فلکسور رتیناکولوم Flexor retinaculum هم میگویند یک نوار بافتی پهن و محکم است که در سطح ولار استخوان های مچ قرار گرفته است.
استخوان های مچ دست یا کارپ طوری کنار هم قرار گرفته اند که یک قوس را دست میکنند. تقعر این قوس به سمت قدام یا کف دستی است. رباط عرضی مچ از دو طرف یه این قوس میچسبد و در واقع سقفی برای آن درست میکند.
بدین ترتیب یک تونل یا کانال درست میشود که در یک طرف آن استخوان های مچ دست یا کارپ قرار گرفته و در طرف دیگر آن این رباط وجود دارد. به این تونل، کانال مچ دستی یا کانال کارپ Carpal canal یا Carpal tunnel میگویند.
رباط عرضی مچ دست در طرف داخل یا مدیال به استخوانچه های همیت و پیزیفورم میچسبد و در طرف خارج یا لترال به استخوانچه های اسکافویید و تراپزیوم میچسبد.
تعداد ۹ تاندون فلکسور یا خم کننده انگشتان ( ۴ فلکسور سطحی و ۴ فلکسور عمقی انگشتان و یک فلکسور بلند شست) همراه با عصب مدیان از داخل این کانال عبور کرده و به کف دست میرسند. در سندروم کانال کارپ به علت تنگ شدن فضای این کانال، عصب مدیان تحت فشار قرار گرفته و علائمی را ایجاد میکند.
اطراف تاندون های های فلکسور عمقی و سطحی و فلکسور شست در حین عبور از کانال کارپ غلاف سینوویال مانند آنچه در مورد تاندون های اکستانسور گفته شد وجود دارد. به این غلاف های سینوویال در ناحیه مچ، بورس هم میگویند.
در سطح ولار یا قدامی مچ دست دو بورس وجود دارد. بورس اولنار که در طرف استخوان اولنا است و تاندون های فلکسور سطحی و عمقی انگشتان از آن عبور میکنند و بورس رادیال که در طرف استخوان رادیوس بوده و به دور تاندون فلکسور بلند شست قرار گرفته است.
تاندون های فلکسور سطحی و عمقی انگشتان در حین عبور از داخل تونل کارپ در داخل دو غلاف سینوویال یا بورس قرار میگیرند.
آناتومی عروق و اعصاب مچ دست
مطالعه آناتومی مچ دست بدون بررسی عروق و اعصاب آن کامل نیست.
سه عصب مهم بعد از عبور از ساعد از مچ هم عبور کرده و به دست میرسند. این سه عصب عبارتند از
عصب رادیال Radial nerve
این عصب در سمت استخوان رادیوس یا زند زبرین است و موجب حس قسمتی از پشت دست میشود.
عصب مدیان Median nerve
این عصب از کانال مچ دست عبور کرده و موجب حس قسمت کف دستی انگشتان شست و سبابه و وسطی میشود. عصب مدیان همچنین پیام های حرکتی مغز را به دسته ای از عضلات کف دست میرسانند.
عصب اولنار Ulnar nerve
این عصب موجب حس قسمت کف دستی انگشت کوچک دست میشود و پیام های عصبی مغز برای حرکت دادن عضلات کف دست را هم به آنها میرساند.
مهم ترین عروقی که از مچ دست عبور میکنند شریان ها و وریدهای رادیال و اولنار هستند. شریان رادیال در سطح ولار مچ دست و در طرف استخوان رادیال قرار دارد. این همان شریانی است که در موقع حس نبض مچ دست از آن استفاده میشود.
شریان اولنار هم در سطح ولار مچ دست و در طرفی است که استخوان اولنا قرار گرفته است. شریان اولنار از درون کانال گویان عبور میکند.
آناتومی غضروف مثلثی و اسناف باکس در مچ دست
روبروی انتهای پایینی استخوان اولنا در مچ دست استخوانچه های لونیت و تری کتروم قرار دارند ولی استخوان اولنا بطور مستقیم با این دو استخوانچه مفصل نمیشود بلکه در بین آنها بافتی شبیه منیسک زانو ولی به شکل مثلث قرار گرفته است که به آن غضروف مثلثی یا Triangular fibrocartilage complex (TFCC) میگویند.
این بافت در زیر سر استخوان اولنا قرار گرفته و پایین استخوان های رادیوس و اولنا را محکم به هم وصل میکند. این بافت مانند بالشتکی در بین استخوان ها قرار گرفته و ضربات وارد به ناحیه را جذب میکند.
اسناف باکس آناتومیک
اسناف باکس آناتومیک Anatomical snuff box گودی پوستی بین تاندون اکستانسور بلند شست از یک طرف و تاندون های اکستانسور کوتاه شست و ابدکتور بلند شست است. اهمیت آن در اینست که درست در زیر آن استخوان اسکافویید قرار دارد و آسیب های این استخوان موجب بروز درد در این ناحیه میشود.
آناتومی مشخصات ظاهری، رادیوگرافی در مچ دست
تنها بعد از دانستن عمیق و کامل آناتومی مچ دست میتوان تصاویر بدست آمده از طریق روش های تصویربرداری پزشکی را تفسیر کرد.
تعدادی از عناصر آناتومیک مچ دست را میتوان از روی پوست دید یا لمس کرد. در زیر به تعدادی از آنها اشاره میشود.
در دو تصویر بالا رادیوگرافی رخ مچ دست در یک نوجوان دیده میشود
دو تصویر بالا رادیوگرافی نیمرخ مچ دست را نشان میدهند