تعویض مفصل زانو که به آن آرتروپلاستی زانو Knee arthroplasty هم میگویند نوعی جراحی است که با استفاده از آن سطح مفصلی استخوان های ران و ساق در مفصل زانو را با یک سطح مصنوعی که به آن پروتز زانو میگویند جایگزین میکنند.
وقتی غضروف مفصلی زانو به هر علتی تخریب میشود حرکت مفصل دردناک شده و مفصل دچار خشکی و محدودیت حرکتی میشود.
در این وضعیت میتوان با تعویض سطوح مفصلی حرکات مفصل را بهتر کرده و درد را از بین برد. عمل تعویض مفصل زانو یکی از موفق ترین اعمال جراحی است. در غالب اوقات مفصل مصنوعی زانو بیش از ۲۰ سال عمر میکند.
برای انجام جراحی تعویض مفصل زانو پزشک جراح با برش هایی که در سطح پایینی استخوان ران و سطح بالایی استخوان تیبیا (درشت نی) میدهد باقیمانده غضروف مفصلی و مقدار کمی از استخوان را از این نواحی برمیدارد.
سپس قطعات فلزی را بجای آنها قرار داده و آنها را با ماده خاصی به نام سیمان استخوانی به بستر استخوان محکم میکند. سپس یک قطعه پلاستیکی از جنس پلی اتیلن محکم را در بین این دو قطعه فلزی قرار میدهد.
بدین ترتیب استخوان های ران و درشت نی میتوانند به راحتی و بدون درد بر روی هم حرکت کنند. جراح در حین عمل، برش های استخوانی را به نحوی انجام میدهد که تغییر شکل و انحراف زانو هم تصحیح شود.
هدف از عمل تعویض مفصل زانو چیست
وقتی که سطح مفصلی زانو به علت بیماری خراب میشود این خرابی منجر به احساس درد در زانو میشود. اگر میزان خرابی زیاد باشد شدت ممکن است به حدی زیاد شود که فرد را حتی از فعالیت های ساده ای نظیر راه رفتن و بالا رفتن از پله دور کند. درد حتی ممکن است در هنگام نشستن و خوابیدن هم وجود داشته باشد.
اگر بیمار نتواند درد را با اقدامات اولیه ای کنترل کند مانند استفاده از دارو، تغییر سطح فعالیت های روزمره زندگی و استفاده از عصا، معمولاً آخرین اقدام تعویض مفصل زانو است. تعویض سطوح مفصلی میتواند مشکل درد زانو و تغییر شکل آن را حل کند و بیمار را به فعالیت های روزمره برگرداند.
اولین تعویض مفصل زانو در سال ۱۹۶۸ انجام شد. بعد از آن بتدریج تکنیک های عمل جراحی بهتر شده و مفاصل مصنوعی بهتری هم ساخته شد. امروزه هر سال بیش از یک میلیون تعویض مفصل زانو در دنیا انجام میشود.
مهمترین هدف تعویض مفصل زانو از بین بردن دردی است که در زانو براثر ساییدگی و آرتروز، روماتیسم و یا تخریب سطح مفصلی ایجاد شده است.
فواید دیگر استفاده از پروتز مفصل زانو بدست آوردن دامنه حرکتی مطلوب در مفصل زانو و اصلاح تغییر شکل های ایجاد شده در زانو است.
تعویض مفصل زانو در چه بیماری هایی لازم است
علت اصلی انجام عمل تعویض مفصل زانو درد و خشکی این مفصل است. شایعترین بیماری هایی که موجب درد و خشکی مفصل زانو شده و بدنبال ابتلا به آنها بیمار نیاز به انجام جراحی تعویض مفصل زانو پیدا میکند آرتروز و روماتیسم و آسیب های زانو بدنبال ضربه هستند.
آرتروز در مفصل زانو
آرتروز زانو معمولاً در سنین بالاتر از پنجاه سالگی ایجاد میشود. در این بیماری غضروف مفصل کم کم از بین میرود. در نتیجه استخوان های بدون غضروف روی یکدیگر سائیده میشوند که نتیجه آن درد و محدودیت حرکت مفصل است. هم درد و هم محدودیت حرکتی در ساییدگی مفصل زانو را میتوان با تعویض مفصل زانو درمان کرد.
آرتریت روماتوئید
در آرتریت روماتویید لایه سینوویال ( که سطح داخلی کپسول مفصلی را پوشانده و مسئول ترش مایع سینوویال است) رشد کرده و ملتهب میشود و مایع زیادی ترشح میکند. این التهاب بتدریج موجب آسیب و صدمه به غضروف مفصلی شده که نتیجه آن درد و محدودیت حرکتی است. درد و خشکی مفصلی ناشی از روماتیسم زانو را میتوان با عمل مفصل زانو از بین برد.
آسیب های زانو
گاهی اوقات ضربات شدید به زانو میتوانند به علت بد جوش خوردن محل شکستگی یا آسیب شدید به لیگامان های زانو موجب خراب شدن آن شوند. این ضایعات میتوانند بتدریج به غضروف مفصل صدمه زده و موجب درد و محدودیت حرکت شوند.
در این وضعیت هم جراحی تعویض زانو میتواند کمک زیادی به بیمار بکند و با تعویض سطح مفصلی درد بیمار را از بین ببرد.
چه موقع باید تصمیم به انجام عمل پروتز زانو گرفت
در مواردی كه مفصل زانو دچار تخریب زیادی شده باشد معمولا آخرین راه رهایی از درد ناشی از آن انجام عمل پروتز زانو است. تصمیم گیری برای جراحی تعویض مفصل فقط به عهده پزشك ارتوپد نیست. این یك تصمیم مشترک است كه در آن خود بیمار و خانواده وی نیز باید دخالت كنند.
وقتی سطح مفصلی زانو کاملا خراب شده باشد و شدت درد یکی از خصوصیات زیر را داشته باشد ممكن است عمل پروتز زانو بتواند به بیمار كمك كند.
- درد شدید مفصل زانو بطوریكه فعالیت های روزمره مثل راه رفتن، بالا رفتن از پله و نشستن و بلند شدن از روی صندلی را هم محدود كند
- درد متوسط یا شدید زانو حتی در موقع استراحت
- درد زانو همراه با تغییر شكل و انحراف زانو
- درد زانو همراه با خشكی در حركت مفصل
- درد با استفاده از داروهای ضد التهابی كاهش نمیابد
- تحمل نكردن داروی مسكن و یا ایجاد عوارض با مصرف آنها
انتظاراتی كه میتوان از عمل تعویض مفصل زانو داشت چیست
نكته بسیار مهم اینست كه قبل از عمل جراحی بیمار باید بداند كه این عمل چه فوایدی برای او دارد و چه مشكلاتی را نمیتواند حل كند و چه مشكلاتی را میتواند برای وی بوجود آورد.
درد بیش از 90 درصد افراد بعد از تعویض مفصل زانو بطور محسوسی كاهش پیدا كرده و بهتر میتوانند فعالیت های روزمره را انجام دهند. البته این عمل جراحی هیچوقت نمیتواند زانوی بیمار را كاملاً تبدیل به یك زانوی سالم كند.
بیمار بعد از جراحی میتواند فعالیت هایی هایی مثل راه رفتن، شنا، دوچرخه سواری، رانندگی، بالا رفتن از پله یا سربالایی را انجام دهد.
ورزش های خیلی شدید و جهشی مانند اسكی و فوتبال بعد از جراحی توصیه نمیشوند.
ارتباط تعویض مفصل زانو و سن
عمل تعویض مفصل زانو بیشتر در افراد مسن و میانسال انجام میشود ولی امروزه با بکارگیری مفاصل مصنوعی بهتر و تکنیک های جراحی جدیدتر میتوان در سنین جوانی هم این عمل را انجام داد.
سن بیمار، وزن وی و یا جنسیت او عامل تعیین کننده در تصمیم گیری برای انجام جراحی نیست و مهمترین عامل در تصمیم گیری شدت درد بیمار و ناتوانی است که این درد برای زندگی بیمار ایجاد کرده است.
البته باید این نکته را در نظر داشت که در افراد چاق احتمال عفونت بعد از جراحی سه برابر و احتمال لق شدن مفصل یک و نیم برابر افراد معمولی است.
گرچه ممکن است اینطور به نظر برسد که انجام جراحی تعویض مفصل زانو در سنین پایین فرد را مجبور میکند تا در سنین بالاتر یک بار دیگر مفصل را جایگرین کند ولی مطالعات نشان داده است که هرچه این عمل جراحی زودتر انجام شود نتیجه آن در از بین بردن درد و خشکی مفصل بهتر خواهد بود.
اقدامات و آمادگی قبل از عمل پروتز زانو چیست
در اولین ویزیت، پزشک معالج ابتدا در مورد درد و محدودیت حرکت مفصل زانو و عوامل مرتبط با آن از بیمار اطلاعاتی کسب کرده و راجع به وضع کلی سلامتی مانند دیگر بیماریهای احتمالی با او صحبت میکند.
سپس مفصل زانوی را معاینه میکند. مقدار حرکت و درد مفصل و تغییر شکل ظاهری اندام و قدرت اندام تحتانی از مواردی است که پزشک در هنگام معاینه به آن توجه میکند.
از روش های تصویر برداری مثل رادیوگرافی ساده برای بررسی تغییرات ایجاد شده استفاده میشود و گاهی از ام آر آی MRI ممکن است برای بررسی های بیشتر استفاده شود. آزمایشاتی مثل آزمایش خون و ادرار و نوار قلبی و عکس قفسه سینه از بیمار گرفته میشود.
اگر بیمار از داروی خاصی استفاده میکند پزشک معالج باید از آنها اطلاع داشته باشد. ممکن است نیاز شود بعضی از این داروها قبل از جراحی قطع شوند یا مقدار آنها تغییر کند.
اگر وزن بیمار زیاد است باید قبل از جراحی تا حد امکان آن را کاهش دهد. وزن زیاد نه تنها ریسک جراحی را افزایش میدهد بلکه احتمال آسیب پروتز مفصل زانو هم بیشتر میشود.
بعد از هر عمل جراحی احتمال عفونت در محل عمل وجود دارد. به علت وسیع بودن عمل پروتز زانو، عفونت آن بسیار خطرناک و پر عارضه است و به سادگی قابل درمان نیست. پس هر اقدامی را باید انجام داد تا احتمال این عارضه را به حداقل رساند.
میکروب ها برای ایجاد عفونت معمولا از راه خون به محل جراحی میرسند. این میکروب ها ممکن است حتی سالها بعد از انجام جراحی تعویض مفصل، از راه خون به محلی که مفصل مصنوعی زانو وجود دارد رسیده و عفونت ایجاد کنند.
سه راه مهم ورود میکروب ها به جریان خون، پوست و دهان و ادرار است.
به هر نوع بیماری پوستی قبل از عمل باید دقت شود و در صورت وجود عفونت لازم است درمان مناسب تا ریشه کنی عفونت انجام شود. هر گونه عفونت ادراری قبل از جراحی باید کشف و درمان شود.
در کسانی که سابقه عفونت ادراری دارند یا در مردان مسن با سابقه بزرگی پروستات دقت به این مسئله اهمیت بیشتری دارد. بیماران با عفونت اخیر یا عفونت مکرر ادراری قبل از جراحی باید تحت بررسی قرار گرفته و درمان شوند. مردان مسنی که مشکلات پروستات دارند قبل از تعویض مفصل باید درمان های لازم را برای مشکل پروستات اگر لازم است انجام دهند.
میکروب ها میتوانند از راه عفونت های دندان به جریان خون راه پیدا کنند پس هر گونه بیماری دهان و دندان بخصوص اگر نیازی به جراحی لثه یا کشیدن دندان هست، باید قبل از انجام عمل پروتز زانو با مشاوره با دندانپزشک کاملا درمان شوند.
در یک عمل تعویض مفصل زانو چه کارهایی در اطاق عمل انجام میشوند
لازمه عمل جراحی از بین بردن درد ناشی از جراحی است و این کار توسط متخصص بیهوشی انجام میشود. پزشک متخصص بیهوشی از یکی از دو روش معمول برای از بین بردن درد جراحی استفاده میکند.
با استفاده از داروهای تزریقی و یا تنفسی خاص، بیمار را کاملا بیهوش میکند و یا با تزریق داروی خاصی در ناحیه ستون مهره بیمار، هر دو اندام تحتانی را از کمر به پایین بیحس میکند. پزشک متخصص بیهوشی با در نظر گرفتن عوامل مختلف، بهترین روش بیحسی را برای بیمار بکار میبرد.
عمل تعویض مفصل زانو حدود یک تا دو ساعت طول میکشد. بیمار به پشت بر روی تخت مخصوص جراحی قرار گرفته و پس از شستشوی کل اندام تحتانی با محلول های ضد عفونی، پزشک جراح با شکافی که در جلوی زانو میدهد پوست و بافت های زیر پوستی را باز میکند. استخوان کشکک را به یک طرف زده و مفصل زانو را در معرض دید قرار داده و جراحی را انجام میدهد.
بعد از پایان جراحی بیمار به اطاق ریکاوری در کنار اطاق عمل منتقل میشود. در این محل بیمار به مدت یک تا دو ساعت تحت نظر دقیق متخصص بیهوشی و پرستاران ماهر قرار میگیرد تا موقعیکه وضعیت عمومی بیمار مانند سطح هوشیاری و فشار خون و وضعیت تنفس و دیگر موارد به وضع مطلوب و پایداری برسد. سپس بیمار به بخش ارتوپدی منتقل میشود.
جراحی تعویض مفصل زانو چگونه انجام میشود
برای انجام عمل تعویض مفصل زانو پزشک جراح ابتدا یک شکاف پوستی در جلو مفصل زانو ایجاد کرده و پس از کنار زدن پوست و بافت های زیر پوستی استخوان کشکک را به کنار میزند تا استخوان های ران و درشت نی مشخص شوند.
جراح ابتدا با استفاده از اره های مخصوص، چند سانتیمتر از پایین ترین قسمت استخوان ران را بریده و خارج میکند. همین کار را برای بالای استخوان تیبیا (درشت نی) و گاهی اوقات سطح پشتی استخوان کشکک انجام میدهد.
منیسک و بعضی لیگامان های زانو نیز خارج میشوند.
سپس بجای قسمت های خارج شده از پایین استخوان ران و بالای استخوان درشت نی جایگزین فلزی قرار داده میشود. اتصال بخش های فلزی پروتز مفصل زانو به استخوان های باقیمانده ران و ساق و کشکک معمولا با استفاده از ماده ای به نام سیمان استخوانی انجام میشود.
پس از آن بین قسمت های فلزی یک لایه پلاستیکی از جنس پی اتیلن قرار داده میشود.
اگر سطح پشتی استخوان کشکک خارج شده است بجای آن هم یک لایه پلی اتیلنی قرار میدهند. در پایان لایه های بافتی روی مفصل ترمیم شده و در نهایت پوست روی زانو دوخته میشود.
مشاهده میشود که با استفاده از عمل تعویض مفصل زانو سعی میشود تا سطوحی که بر روی هم حرکت میکنند تعویض شده و با قسمت های مصنوعی و مقاوم تعویض گردند.
بر خلاف مفاصل مصنوعی ران که امروزه اکثرا از نوع بدون سیمان آنها استفاده میشود اکثر مفاصل مصنوعی زانو را امروزه با سیمان به استخوان میچسبانند.
بعد از عمل پروتز زانو چه اقداماتی در بیمارستان برای بیمار انجام میشود
بعد از عمل پروتز زانو، بیمار چند روز در بیمارستان مانده و در این مدت داروهایی به وی داده میشود. در بخش، بیمار ممکن است تا مدتی حالت گیجی داشته باشد که به تدریج بهبود میابد.
اگر جراحی بیمار با بیهوشی عمومی انجام شده است، تا چند ساعت نباید چیزی برای خوردن به او داده شود. بعد از چند ساعت، میتوان پس از کسب اجازه از پرستار ابتدا چند قاشق آب به وی داد و اگر تحمل کرد و دچار ناراحتی نشد بتدریج به او مایعات بیشتری داد.
اگر بیمار با بیحسی موضعی عمل شده، تا ۲۴ ساعت نباید پشت تخت او بالا بیاید و سر بیمار باید کاملا پایین باشد وگرنه دچار سردرد شدیدی میشود که ممکن است تا چند روز ادامه یابد.
در مدتی که بیمار در بخش میماند تا وقتی که از بیمارستان مرخص میشود اقداماتی برای بیمار انجام میشود که عبارتند از:
♦ در چند روز اول بعد از عمل تعویض مفصل زانو درد بعد از جراحی که در همه بیماران البته با شدت و ضعف متفاوت وجود دارد با مسکن های قوی و بعد از آن با مسکن های معمولی کاهش پیدا میکند. مصرف مسکن تزریقی نباید زیاد باشد چون موجب مسمومیت میشود.
♦ در چند روز بعد از عمل جراحی، به بیمار آنتی بیوتیک تزریقی داده میشود تا احتمال عفونت بعد از عمل جراحی کاهش پیدا کند.
♦ به بیمار داروهایی داده میشود تا از لخته شدن خون در پاها جلوگیری شود. لخته شدن خون در اندامهای تحتانی بسیار خطرناک بوده و ممکن است موجب آمبولی ریولی و اختلال در عملکرد قلب و ریه شود.
♦ از بیمار مجددا عکسبرداری میشود تا وضعیت مفصل مصنوعی زانو گذاشته شده مشخص شود.
♦ در حین عمل لوله هایی در مفصل زانو گذاسته میشود تا اگر خونی در محل جراحی جمع شده از طریق آن به خارج از بدن منتقل شود. این لوله ها بعد از ۲-۱ روز از محل عمل خارج میشوند.
♦ از مشکلاتی که بعد از عمل تعویض مفصل زانو ممکن است بوجود آید تجمع ترشحات در ریه است. راه های هوایی ریه برای مرطوب ماندن بطور طبیعی ترشحاتی دارند. این ترشحات با عمل دم و بازدم طبیعی و سرفه جابجا میشوند.
در افراد مسن بخصوص وقتی مدتی استراحت میکنند ( مثل وقتی بیمار میشوند یا بعد از عمل جراحی) به علت کاهش فعالیت و کاهش فعالیت تنفسی ممکن است این ترشحات در راه های هوایی انباشته شده و موجب انسداد راه هوایی شوند که بدنبال آن احتمال عفونت ریه افزایش پیدا میکند.
برای مقابله با این پدیده در دوران بعد از جراحی، بیمار باید سعی کند مرتبا نفس های عمیق بکشد و عمدا سرفه کند. معمولا در چند روز بعد از جراحی یک فیزیوتراپ بیمار را عیادت کرده و با انجام مانورهایی مثل ضربات خفیف و آرام به پشت قفسه سینه سعی میکند به جابجایی ترشحات ریه کمک کند.
♦ بیمار باید بلافاصله بعد از عمل جراحی شروع به حرکت دادن مچ پا کند تا احتمال تشکیل لخته در ساق پا کم شود.
♦ اغلب بیمارانی که برای آنها عمل پروتز زانو انجام شده است میتوانند و حتی لازم است در روز بعد از جراحی زانوی خود را خم و راست کنند و بایستند و راه بروند.
راه رفتن حتما باید با کمک یک فیزیوتراپ و با استفاده از وسایل کمکی مانند واکر باشد. فیزیوتراپیست روش استفاده درست از واکر و راه رفتن صحیح را به بیمار آموزش داده و حرکاتی را به وی یاد میدهد تا به کمک آنها حرکات مفاصل اندام تحتانی بهتر شده و قدرت عضلات افزایش یابد.
عمر پروتز مفصل زانو چقدر است
عمر بیشتر مفاصل مصنوعی زانو که امروزه از آنها استفاده میشود بیش از ۲۰-۱۵ سال است. البته عمر مفصل مصنوعی زانو در همه افراد یکسان نیست.
منظور از عمر پروتز زمانی است که پس از آن بیمار با آن دچار مشکلاتی میشود که مهمترین این مشکلات درد است.
برگشت دوباره درد در مفصلی که یک بار عمل شده معمولا به علت لق شدن مفصل است. البته در مواردی ممکن است عفونت های اطراف پروتز مفصل زانو و یا شکستگی در استخوان های اطراف آن موجب بروز درد شوند.
میزان بروز این عوارض احتمالی در افراد مختلف یکسان نیست. بطور مثال بعضی مفاصل مصنوعی مدت بیشتری در بدن بیمار باقی مانده و دیرتر لق میشوند.
در جوان تر ها به علت اینکه فشار بیشتری به مفصل مصنوعی خود وارد میکنند عمر این مفصل کمتر از افراد مسن است ولی قاعده کلی اینست که بتدریج و با گذشت زمان استخوان در محل اتصال به مفصل مصنوعی زانو جذب شده و مفصل کم کم شل و لق میشود.