آناتومی ساق

ساق قسمتی از اندام تحتانی است که بین زانو و مچ پا قرار گرفته است. ساق از دو استخوان و عضلات متعدد و عروق و اعصاب تشکیل شده است. در این مقاله شما با قسمت های مختلف آناتومی ساق آشنا میکنیم.

آناتومی ساق. بررسی استخوان ها

در بررسی آناتومی ساق استخوان ها اهمیت زیادی دارند.

ستون مرکزی ساق از دو استخوان به نام های درشت نی یا تیبیا Tibia و نازک نی یا فیبولا Fibula تشکیل شده است. درشت نی همانطور که از نامش پیدا است استخوان بزرگتر ساق است و قسمت اعظم نیروهایی که به ساق وارد میشوند را تحمل میکند.

نازک نی در کنار درشت نی قرار گرفته و هم در بالا یعنی نزدیک زانو و هم در پایین یعنی بالای مچ پا با استخوان درشت نی مفصل میشود.

استخوان تیبیا

استخوان تیبیا یا درشت نی بعد از استخوان ران بزرگترین استخوان بدن است. این استخوان در بالا با ران، در پایین با استخوان تالوس یا قاپ و در خارج با فیبولا مفصل میشود. شکل استخوان تیبیا مانند یک ساعت شنی است.

در بالا عرض و حجم آن زیاد است. به پایین که میاید نازک تر میشود و دوباره به انتهای پایینی که میرسد مجددا عرض آن زیاد میشود البته نه به اندازه بالا.

استخوان تیبیا در بالا یعنی جایی که مفصل زانو را تشکیل میدهد حجیم و بزرگ است. این قسمت از تیبیا از استخوان اسفنجی Cancellous bone درست شده و به دو ناحیه که به آنها کندیل های تیبیا میگویند تقسیم میشود.

پس بالاترین قسمت تیبیا دو کندیل خارجی و داخلی دارد. سطح بالایی تیبیا یعنی جایی که با کندیل های ران مفصل میشود تقریبا مسطح بوده و به آن پلاتوی تیبیا Tibial plateau میگویند.

قسمتی از سطح بالایی تیبیا که روی کندیل داخلی آن است را پلاتوی داخلی Medial plateau و قسمتی را که روی کندیل خارجی قرار دارد پلاتوی خارجی Lateral plateau میگویند.

دو انتهای بالایی و پایینی تیبیا را مانند هر استخوان بلند دیگر متافیز Metaphysis و وسط آنرا دیافیز Diaphysis مینامند. قسمت وسط یا میانی استخوان تیبیا یا قسمت دیافیز آن از استخوان سفت و محکم کورتیکال Cortical bone درست شده و توخالی است. در داخل قسمت خالی میانی آن مغز استخوان قرار گرفته است.

تیبیا در قسمت دیافیز مانند استخوان ران به شکل استوانه نیست بلکه به شکل یک منشور سه وجهی است و سطح مقطع مثلثی دارد. استخوان در این قسمت دو وجه خارجی و اخلی و یک وجه پشتی یا خلفی دارد.

وجه خارجی آن نزدیک استخوان فیبولا است و توسط پرده بافتی به نام پرده بین استخوانی Interosseous membrane به فیبولا متصل میشود. در واقع اتصال تیبیا و فیبولا از طریق پرده بین استخوانی را نوعی مفصل میدانند که به آن سندسموز Syndesmosis میگویند.

وجه داخلی استخوان تیبیا زیر پوست قرار داشته و توسط عضله پوشیده نشده است. درست زیر پوست قسمت داخلی ساق میتوان سفتی استخوان را لمس کرد.

پایینترین قسمت استخوان تیبیا یعنی متافیز پایینی آن مجددا حجیم میشود ولی البته اندازه متافیز پایینی تیبیا از متافیز بالایی آن کوچکتر است. سطح زیرین متافیز پایینی استخوان تیبیا را که با استخوات تالوس مفصل میشود را پلافوند تیبیا Tibial plafond میگویند.

متافیز پایینی تیبیا در قسمت داخلی یا مدیال کمی به سمت داخل تر و پایین تر برجسته شده و به آن قوزک داخلی یا مالئول داخلی Medial malleolus میگویند.

قوزک داخلی هم زیر پوست قابل لمس است. سطح خارجی قوزک داخلی در کنار استخوان تالوس قرار گرفته و با آن مفصل میشود. در حین راه رفتن استخوان تیبیا نیروی محوری در حدود پنج برابر وزن انسان را تحمل میکند.

استخوان فیبولا

استخوان فیبولا Fibula یا نازک نی استخوانی تقریبا هم طول تیبیا ولی نازک تر از آن است که در کنار تیبیا قرا رگرفته است. بالاترین و پایینترین قسمت فیبولا یعنی متافیز استخوان، حجیم تر از وسط آن است. متافیز بالایی فیبولا را سر استخوان فیبولا Fibular head مینامند.

سر استخوان فیبولا در کنار کندیل خارجی استخوان تیبیا قرار گرفته و مفصل آرترودیال تیبیوفیبولار فوقانی Superior tibiofibular joint را میسازد.

متافیز پایینی فیبولا در واقع قوزک خارجی Lateral malleolus را میسازد. قوزک خارجی و سر استخوان تیبیا هر دو در زیر پوست قابل لمس هستند. سطح داخلی قوزک خارجی با سطح خارجی استخوان تالوس مفصل میشود.

کمی بالاتر از پلافوند تیبیا، استخوان فیبولا در یک فرورفتگی مقعر که در سطح خارجی استخوان تیبیا است قرار گرفته و مفصل تیبیوفیبولار تحتانی Inferior tibiofibular joint را میسازد که به آن سندسموز تیبیوفیبولار Tibiofibular syndesmosis خم میگویند.

آناتومی ساق. بررسی عضلات

قسمت بسیار بزرگی از مطالعه آناتومی ساق مختص به بررسی عضلات آن است.

عضلات اطراف ساق در دسته هایی قرار گرفته اند بطوریکه اطراف هر دسته پرده های بافتی محکمی به نام فاشیا Fascia قرار گرفته و آن دسته را از دسته های دیگر جدا میکند. به هر کدام از این دسته ها کمپارتمان Compartment میگویند. ساق چهار کمپارتمان دارد

• کمپارتمان قدامی (جلویی)
• کمپارتمان خارجی
• کمپارتمان خلفی (پشتی) سطحی
• کمپارتمان خلفی عمقی

عضلات قدام ساق

کمپارتمان قدامی سطحی ساق از چهار عضله تشکیل شده است. وظیفه عضلات این کمپارتمان بالا آوردن پا به سمت بالا است که به آن دورسی فلکشن Dorsiflexion میگویند.

این عضلات از عصب پرونئال عمقی Deep proneal nerve عصب گیری کرده و از شریان درشت نئی جلویی Anterior tibial artery تغذیه میشوند. عضلات این کمپارتمان عبارتند از

عضله درشت نئی جلویی یا تیبیالیس قدامی Tibialis anterior muscle

این عضله در بالا از سطح خارجی استخوان درشت نی (تیبیا) منشا گرفه و تاندون آن در پایین به متاتارس اول و استخوان کونئیفرم داخلی در کف پا میچسبد. این عضله با انقباض خود پا را دورسی فلکس و اینورت ( اینورژن به معنای متمایل شدن کف پا به سمت داخل است) میکند.

اکستانسور بلند شست یا اکستانسور هالوسیس لانگوس Extensor hallucis longus

این عضله نازکی است که بین عضله تیبیالیس قدامی و عضله اکستانسور بلند انگشتان و در جلوی ساق قرار گرفته است. وظیفه اصلی این عضله دورسی فلکشن یعنی بالا آوردن شست پا است. این عضله در بالا به جلوی استخوان فیبولا یا نازک نی میچسبد و بعد از پایین آمدن در پایین تاندون آن بعد از عبور از مچ پا به بند انتهایی انگشت شست پا متصل میشود.

اکستانسور بلند انگشتان Extensor digitorum longus

این عضله در بالا از کندیل خارجی تیبیا و از استخوان نازک نی یا فیبولا منشا گرفته و بعد از پایین آمدن، تاندون آن بعد از عبور از مچ پا به چهار شاخه تقسیم شده و هر شاخه از آن به بند های دیستال و وسطی چهار انگشت پا (بجز شست) میچسبد. وظیفه این عضله دورسی فلکشن یعنی به بالا آوردن چهار انگشت پا بجز شست است.

فیبولاریس ترشیوس Fibularis tertius

این عضله از سطح قدامی پایین استخوان فیبولا منشا گرفته و تاندون آن در پایین به سطح پشتی متاتارس پنجم میچسبد. وظیفه این عضله دورسی فلکشن پا است. البته این عضله در مقایسه با سه عضله دیگر کوچک و نسبتا ضعیف است.

آناتومی عضلات خلفی یا پشتی سطحی

این کمپارتمان سه عضله دارد

عضله گاستروکنمیوس Gastrocnemius muscle

گاستروکنمیوس عضله بسیار قوی است که در زیر پوست پشت ساق قرار دارد. این عضله در بالا دو سر دارد که به سطح پشتی کندیل های استخوان ران در بالای ران متصل میشوند.

سپس عضله بعد از پایین آمدن از ساق تبدیل به تاندون میشود و بعد از یکی شدن با تاندون عضله سولئوس تاندون آشیل را درست میکند. تاندون آشیل به پشت استخوان پاشنه یا کالکانئوس میچسبد.

این عضله موجب پلانتار فلکشن یا به پایین آمدن پا میشود و نقش بسیار مهمی در راه رفتن، دویدن و جهیدن دارد. انقباض این عضله همچنین میتواند موجب فلکشن یا خم شدن مفصل زانو شود. این عضله از عصب تیبیال عصب گیری میکند. گاهی عضله گاستروکنمیوس همراه با عضله سولئوس را یک عضله به نام تری سپس یا سه سر مینامند.

عضله سولئوس Soleus muscle

این عضله در بالا به سطح پشتی استخوان های درشت نی نازک نی چسبده و بعد از پایین آمدن تاندون آن با تاندون عضله گاستروکنمیوس یکی شده و تاندون آشیل را بوجود میاورد. وظیفه این عضله پلانتار فلکشن پا است. این عضله همچنین با تحت فشار قرار دادن وریدهای ساق خون سیاهرگی را به سمت بالا و بطرف قلب پمپ میکند.

عضله پلانتاریس Plantaris

منشا آن در بالا از پشت کندیل خارجی استخوان ران است و در پایین به تاندون آن میچسبد و این عضله نازک و ضعیف بوده و در بعض افراد وجود ندارد. یک خم کننده ضعیف پا به پایین بوده و عصب آن تیبیال است.

آناتومی عضلات خلفی یا پشتی عمقی

این کمپارتمان در زیر کمپارتمان سطحی خلفی قرار گرفته و از چهار عضله تشکیل شده است که عبارتند از

عضله درشت نئی پشتی یا تیبیالیس خلفی Tibialis posterior muscle

این عضله به سطح پشتی استخوان های تیبیا و فیبولا چسبیده و سپس تاندون آن در پایین از پشت قوزک داخلی عبور کرده و به چند شاخه تقسیم شده و به سطح زیرین متاتارس های ۲ و ۳ و ۴ و استخوان های ناویکولر و کونئیفرم و کوبوئید میچسبد.

انقباض این عضله موجب اینورژن و پلانتار فلکشن پا میشود. عضله تیبیالیس خلفی نقش مهمی در پایدار کردن مچ پا دارد. عصب آن از عصب تیبیالیس بوده و از شریان تیبیال پشتی تغذیه میکند.

عضله خم کننده بلند انگشتان Flexor digitorum longus muscle

این عضله در بالا از سطح پشتی استخوان درشت نی منشا گرفته و بعد از پایین آمدن، تاندون آن بعد از عبور از پشت قوزک داخلی و کف پا به بند انتهایی انگشتان پا بجز شست متصل میشود. انقباض این عضله موجب خم شدن انگشتان مربوطه میشود. عصب آن از تیبیال و شریان آن تیبیال خلفی است.

عضله خم کننده بلند شست Flexor hallucis lingus muscle

این عضله در بالا به سطح پشتی استخوان نازک نی یا فیبولا چسبیده و بعد از پایین آمدن تاندون آن از زیر تیبیا و سپس زیر تالوس و استخوان پاشنه عبور کرده و بعد از عبور از کف پا به سطح زیرین بند انتهایی انگشت شست پا میچسبد. انقباض آن موجب خم شدن شست پا به پایین میشود. عصب آن از تیبیال و شریان آن از شریان پرونئال است.

عضله پوپلیته Popliteus muscle

این عضله در بالا از سطح خارجی کندیل خارجی استخوان ران منشا گرفته و در پایین به سطح پشتی استخوان تیبیا یا درشت نی میچسبد. انقباض این عضله موجب خم شدن زانو و چرخش ساق به داخل میشود. عصب آن از عصب تیبیال بوده و از شریان پوپلیته تغذیه میکند.

آناتومی عضلات خارجی ساق

عضلات قسمت خارجی ساق زیر پوست قرار داشته و قابل لمس هستند. کمپارتمان خارجی ساق همانطور که از نامش پیدا است در قسمت خارجی ساق قرار دارد. عضلات این کمپارتمان از عصب فیبولار سطحی عصب گیری میکنند و از شریان های تیبیال قدامی و شریان فیبولار تغذیه میکنند. دو عضله این کمپارتمان عبارتند از

عضله نازک نئی بلند Fibularis longus muscle

به این عضله، پرونئال بلند Proneous longus muscle هم میگویند. این عضله در بالا به سر و تنه استخوان نازک نی یا فیبولا چسبیده و بعد از پایین آمدن، تاندون آن بعد از عبور از زیر قوزک خارجی و زیر کف پا به متاتارس اول و کونئیفرم داخلی میچسبد. انقباض این عضله موجب اورژن یا متمایل شدن کف پا به بیرون میشود.

عضله نازک نئی کوتاه Fibularis brevis

به این عضله، پرونئال کوتاه Proneous brevis هم میگویند. این عضله زیر پرونئال بلند قرار گرفته است. در بالا از سطح خارجی استخوان فیبولا یا نازک نی منشا گرفته و بعد از پایین آمدن، تاندون آن بعد از عبور از زیر قوزک خارجی به قاعده متاتارس پنجم پا میچسبد. انقباض این عضله موجب اورژن و پلانتار فلکشن پا میشود.

آناتومی ساق. بررسی اعصاب

مبحث مهم دیگر در بررسی آناتومی ساق بررسی اعصابی است که از ساق عبور میکنند.

اعصاب مهمی در ناحیه ساق وجود دارند. قسمتی از این اعصاب موجب تحریک عضلات ساق شده، قسمتی دیگر حس پوست ساق را تامین میکنند و بقیه آنها فقط از ساق عبور کرده و به مچ پا و پا میرسند. مهمترین اعصاب ساق عبارتند از

عصب پرونئال مشترک Common proneal nerve

عصب سیاتیک در بالای زانو به دو شاخه تبدیل میشود. یکی از آنها عصب پرونئال مشترک و بعدی عصب تیبیال است. قطر عصب پرونئال مشترک نصف قطر عصب تیبیال است.

این عصب بعد از جدا شدن از عصب سیاتیک در پشت زانو کم کم به سمت خارج رفته و سپس در زیر زانو، بسیار نزدیک به استخوان فیبولا گردن این استخوان را دور زده و از پشت زانو به جلو ساق میاید. در این مسیر عصب به دو شاخه سطحی و عمقی تبدیل میشود.

شاخه عمقی آن Deep peroneal nerve بعد از جدا شدن از عصب از بین دو استخوان تیبیا و فیبولا عبور کرده و به کمپارتمان قدامی ساق میرود و در آنجا همراه با شریان تیبیال قدامی به پایین میرود.

این عصب به عضلات کمپارتمان قدامی ساق شاخه داده و آنها را تحریک میکند. عصب پرونئال سطحی Superficial peroneal nerve بعد از جدا شدن از عصب پرونئال مشترک، به دو عضله کمپارتمان خارجی شاخه داده و سپس در پایینتر، به پشت پا رفته و حس پوست آنجا را تامین میکند.

عصب تیبیال

عصب تیبیال شاخه ای از عصب سیاتیک است. از این عصب در پشت ساق شاخه هایی به عضلات کمپارتمان خلفی سطحی داده شده و سپس عصب سورال از آن جدا میشود.

پس از آن عصب در پایینتر، به تمامی عضلات کمپارتمان خلفی عمقی شاخه داده و آنها را تحریک میکند. سپس عصب در ناحیه مچ پا از پشت قوزک داخلی عبور کرده و به کف پا رفته و به دو شاخه یعنی عصب پلانتار خارجی و عصب پلانتار داخلی تقسیم میشود.

عصب سورال

عصب سورال Sural nerve یا عصب صافن کوتاه، شاخه های اصلی خود را از عصب تیبال میگیرد و بعد از گرفتن شاخه هایی از عصب پرونئال در کنار ورید صافن کوچک در خارج تاندون آشیل به پایین آمده و از زیر قوزک خارجی عبور کرده و سطح خارجی پا میرود.

عصب صافن

عصب صافن Saphenous nerve شاخه های انتهایی عصب فمورال یا رانی در ناحیه ساق است و همراه با ورید صافن بزرگ در سطح داخلی ساق به پایین میاید و شاخه هایی از آن تا سطح داخلی پا هم ادامه پیدا میکند.

آناتومی ساق. بررسی عروق

مطالعه آناتومی ساق بدون بررسی شریان ها و وریدهای آن کامل نیست.  عروق ساق شامل شریان ها یا سرخرگ ها، ورید ها یا سیاهرگ ها و عروق لنفاوی است.

شریان ها یا سرخرگ ها

شریان های ساق بعد از مشروب کردن تمامی بافت های زنده ساق از مچ پا عبور کرده و به کف پا میرسند. مهمترین شریان های ساق عبارتند از

شریان تیبیال خلفی

شریان تیبیال خلفی Posterior tibial artery در پشت زانو پایینتر از زانو از دو شاخه شدن شریان پوپلیته ایجاد میشود. شاخه دیگر شریان پوپلیته در زیر زانو شریان تیبیال قدامی است.

شریان تیبیال خلفی در پشت ساق به سمت پایین آمده و پس از مشروب کردن عضلات کمپارتمان های خلفی ساق از پشت قوزک داخلی عبور کرده و به کف پا میرود. در پشت قوزک داخلی پا میتوان نبض این شریان را لمس کرد.

شریان تیبیال قدامی

شریان تیبیال قدامی Anterior tibial artery بعد از جدا شدن از شریان پوپلیته در پشت و پایین زانو، از بین استخوان های تیبیا و فیبولا عبور کده و به کمپارتمان قدامی ساق میاید. شریان سپس با پایین آمدن از کمپارتمان قدامی ساق عضلات آنرا مشروب کرده و سپس از جلوی مفصل مچ پا عبورکرده و به پشت پا میرسد.

شریان فیبولار

شریان فیبولار Fibular artery در واقع شاخه ای از شریان تیبیال خلفی است. این شریان پس از جدا شدن از شریان تیبیال خلفی در پشت و بالای ساق عضلات کمپارتمان خارجی ساق را مشروب میکند.

ورید ها یا سیاهرگ ها

وریدهای ساق دو  دسته عمقی و سطحی هستند. ورید های عمقی همراه شریان های عمقی و همنام آنها در ساق وجود دارند. وریدهای سطحی ساق عبارتند از

ورید صافن بزرگ

ورید صافن بزرگ Great saphenous vein یک ورید سطحی ران و ساق است. این ورید خون سیاهرگی را از سطح پشت پا جمع آوری کرده و بعد از عبور از جلوی قوزک داخلی از سطح داخلی ساق به سمت بالا رفته و در زانو پس از عبور از پشت کندیل داخلی استخوان ران مسیر خود را در سمت داخلی ران ادامه داده و در ناحیه کشاله ران به ورید فمورال یا رانی متصل میشود.

ورید صافن کوچک

ورید صافن کوچک Small saphenous vein یک ورید سطحی است که خون سیاهرگی خارج پا را جمع آوری کرده و بعد از عبور از پشت قوزک خارجی به پشت ساق میرود. در آنجا بسیار نزدیک به عصب سورال است. این ورید در پشت زاو به ورید پوپلیته ملحق میشود.

رادیوگرافی ساق

قسمت عمده آناتومی ساق از لحاظ استخوان بندی را میتوان در هنگام رادیوگرافی مشاهده کرد.

رادیوگرافی ساده از مهمترین وسایل تشخیصی در مشکلات ساق است. در بسیاری از موارد پزشک بعد از صحبت با بیمار و معاینه وی درخواست تهیه رادیوگرافی ساده را میدهد.

گرچه روش های تصویربرداری دیگر مانند سی تی اسکن، ام آر آی و سایر روش ها در بررسی مشکلات ساق کاربرد دارد ولی در غالب موارد قبل از تهیه هر کدام از آنها پزشک معالج ترجیح میدهد ابتدا رادیوگرافی ساده این ناحیه را مشاهده کند.

رادیوگرافی ساده ساق را معمولا از دو نما تهیه میکنند. یک نما رخ یا قدامی خلفی Anteroposterior یا به اختصار AP است که در آن اشعه ایکس از جلو به اندام تابانده شده و کاست رادیولوژی در پشت ساق قرار میگیرد و نمای دیگر نمای نیمرخ یا لترال Lateral یا به اختصار .Lat است که در آن اشعه از خارج به ساق تابانده شده و کاست در سطح داخلی ساق گذاشته میشود.

نکته مهم اینست که در تمام مواردی که بدنبال ضربه تصویربرداری از استخوان های ساق انجام میشود باید از مفاصل مچ پا و زانو هم رادیوگرافی تهیه کرد.