زخم یکی از آسیب های مهم بدن است که بر اثر وارد شدن ضربات شدید به آن بوجود میاید. این ضربه میتواند به وسیله یک جسم تیز به بدن وارد آید که موجب وارد شدن آن جسم به بدن و پاره شدن پوست و احتمالا بافت های عمقی تر میگردد.
گاهی اوقات جسم وارد کننده ضربه تیز نیست ولی شدت ضربه موجب له شدگی پوست و بافت های زیر آن میشود.
در مواردی هم ممکن است ضربه موجب شکستگی استخوان شود و لبه تیز شکستگی موجب پاره شدن پوست و بافت های بین پوست و استخوان گردد.
زخم چه مشکلاتی ایجاد میکند
مهمترین مشکلاتی که زخم برای فرد ایجاد میکند عبارتند از
- آسیب رسیدن به پوست و بافت های زیر آن (عروق، اعصاب، عضلات، تاندون ها، رباط ها استخوان و دیگر بافت ها)
- خونریزی ناشی از زخم و از دست رفتن خون
- عفونت پوست و بافت های عمقی بر اثر ورود میکروب ها به درون بدن
زخم ها چه انواعی دارند
زخم ها Wounds به انواع مختلفی تقسیم میشوند که مهمترین آنها عبارتند از
خراشیدگی Abrasion : زخم خراشیدگی سطحی است و لایه های عمقی پوست آسیبی ندیده اند
پارگی Laceration : زخم عمقی است و بافت های زیر پوست را هم گرفتار کرده است
سوراخ شدگی Puncture wound : بر اثر ورود جسم باریک و تیز مانند میخ به درون پوست ایجاد میشود
له شدگی Crush : بافت پوست کاملا از بین رفته و تغییر شکل میدهد
زخم گلوله Gunshot wound : بر اثر اصابت گلوله یا ترکش ایجاد میشود
تشخیص زخم
تشخیص زخم و خونریزی ناشی از آن معمولا راحت است. بیمار از درد شدید در ناحیه زخم احساس ناراحتی میکند و همین احساس درد و یا خونریزی از آن میتواند محل آن را آشکار کند. البته نه همیشه.
بطور مثال ممکن است بیمار بیهوش بوده و زخم وی در جایی باشد که به راحتی دیده نشود مثلا زخم در پشت بیماری باشد که به پشت روی زمین افتاده است.
به همین جهت برای تشخیص زخم باید هوشیار بود بخصوص در بیماری که هوشیار نیست باید تمام بدن وی بخصوص قسمت های پوشیده با لباس و پشت وی بررسی شوند.
کمک های اولیه به زخم
اولین و مهمترین اقدام در کمک اولیه به زخم، متوقف کردن خونریزی آن است. پس از متوقف شدن خونریزی اقدام بعدی بستن روی زخم است تا از ورود میکروب ها به درون آن جلوگیری به عمل آید.
پس از آن بیمار باید به اورژانس یک بیمارستان رسانده شود تا به توسط پزشک معاینه شده و بقیه درمان انجام گیرد.
عمل بستن روی زخم را پانسمان کردن Wound dressing میگویند. پانسمان زخم معمولا به توسط یک پارچه تمیز انجام میشود.
پارچه های پنبه ای مخصوصی به اندازه های استاندار شده به این منظور درست شده اند که نرم و با خلل و فرج زیاد هستند. به این پارچه ها گاز (Gauze (sponge میگویند.
توقف خونریزی سه پایه درمانی دارد که عبارتند از استراحت Rest و بالا نگه داشتن زخم Elevation و فشار مستقیم روی زخم Direct pressure که این سه را به اختصار RED مینامند.
استراحت بیمار موجب کم شدن ضربان قلب و پایین آمدن فشار خون وی شده و همین امر میزان خونریزی را کاهش میدهد.
بالا نگه داشتن زخم موجب میشود تا قلب نتواند خون زیادی را به سوی اندام زخمی بفرستد و در نتیجه میزان خونریزی کم میشود. فشار مستقیم به زخم هم موجب بسته شدن عروق خونی پاره شده میگردد که نتیجه آن کاهش خونریزی است
بند آوردن خونریزی از زخم
اولین وظیفه کسی که به یک فرد زخمی کمک میکند بند آوردن خونریزی است. بعد از آن زخم پانسمان شده و سپس بیمار به پزشک رسانده میشود.
برای بند آوردن خونریزی از زخم اقدامات زیر را انجام میدهیم
- در صورت امکان دست های خود را بشویید و در صورت در اختیار داشتن دستکش جراحی آن را بپوشید
- فرد را بخوابانید
- پاهای وی را کمی بالا ببرید
- در صورت امکان محل خونریزی دهنده را بالا نگه دارید
- اجسام خارجی بزرگ را از داخل زخم بردارید
- یک گاز یا پارچه تمیز را بر روی زخم قرار داده و بر روی آن فشار آورید
فشار مستقیم مهمترین روش بند آوردن خونریزی از زخم است. روش فشار دادن اینست که ابتدا یک گاز استریل یا پارچه تمیز را بر روی زخم قرار داده و سپس با کف دست محکم بر روی آن فشار ممتدی وارد میکنیم.
ممکن است خونریزی سریع بند نیاید پس این فشار باید حداقل بیست دقیقه ادامه یابد. در حین فشار دادن زخم، نباید وسوسه شویم و گاز را برداشته و زیر آن را ببینیم که آیا خونریزی قطع شده است یا خیر.
راه درست نگاه کردن روی گاز یا پارچه است. اگر خونریزی از روی گاز هم به بیرون نفوذ کرد گاز دیگری را روی گاز قبلی گذاشته و باز فشار میدهیم. این کار را تا سه مرتبه میتوانیم ادامه دهیم.
اگر خون از گاز بیرون نیامد نشانه قطع خونریزی است. در این حال و بعد از بند آمدن خونریزی، بدون اینکه گازها را از روی زخم برداریم به توسط باند کشی آنها را بر روی بدن ثابت میکنیم.
به هیچ وجه نیازی به شستن زخم و یا خارج کردن اجسام خارجی از آن نیست. این کارها بعد از رساندن بیمار به اورژانس و به توسط پزشک انجام خواهند شد.
نکته بسیار مهم در بستن گازها با باند اینست که اگر باند را خیلی محکم دورتادور اندام ببندیم جریان خون اندام در محل بانداژ متوقف میشود. پس بانداژ نباید خیلی سفت بسته شود. همیشه چند دقیقه بعد از بستن باند باید اندام را دوباره بررسی کرد.
در صورت مشاهده علائم زیر که نشانه مشکل عروقی است باید بانداژ باز شده و شل تر بسته شود
- سرد شدن قسمتی از اندام که بعد از محل پانسمان است
- رنگ پریدگی یا کبودی اندام
- احساس گزگز و کرختی در اندام به توسط بیمار
- ضعیف شدن نبض بیمار
- ناخن بیمار را بین انگشت شست و سبابه فشار میدهیم تا رنگ آن از قرمز به سفید تغییر کند. سپس فشار را رها میکینیم. اگر رنگ ناخن بلافاصله قرمز نشد نشانه مشکل عروقی است.
بالا نگه داشتن و فشار موضعی بر روی زخم با استفاده از چند عدد گاز
در مورد استفاده از تورنیکه
برای بند آوردن خونریزی از زخم نباید به هیچ وجه از گارو یا تورنیکه استفاده کرد. منظور از گارو یا تورنیکه بستن اندام در محلی بالاتر از زخم به توسط یک پارچه یا طناب یا هر چیز مشابه آن است تا اینکه عروق خونی اندام را بسته و خونریزی متوقف شود.
این کار گرچه ممکن است خونریزی را متوقف کند ولی خونرسانی به اندام را هم قطع کرده و میتواند موجب آسیب های جبران ناپذیر به اندام و حتی سیاه شدن آن گردد.
باید توجه داشت که گاهی اوقات بستن بالای اندام میتواند بصورت معکوس عمل کرده و خونریزی از زخم را حتی بیشتر کند.
این در مواردی است که قسمت بالای اندام (بالاتر از زخم) طوری بسته شده که فشار ناشی از آن ورید یا سیاهرگ ها را بسته ولی به اندازه ای سفت نبوده که شریان یا سرخرگ ها ر هم ببندد.
نتیجه آن وارد شدن خون به اندام ولی عدم برگشت آن به قلب است. در نتیجه خون زیادی در اندام محبوس میشود که تنها راه خروج آن از طریق زخم است. پس خونریزی بیشتر میشود.
در هر صورت بستن اندام بالای زخم به هیچ وجه نباید انجام شود و برای بند آوردن خونریزی باید فقط از فشار موضعی استفاده کرد. فشار موضعی در بیش از ۹۹ درصد زخم ها میتواند خونریزی را بند بیاورد.
البته در صورتی که رگ پاره شده خیلی بزرگ بوده و یا عمقی باشد ممکن است نتوان با فشار موضعی آن را بند آورد.
دراین موارد باید بیمار هر چه سریعتر به اورژانس یک بیمارستان رسانده شود تا پزشک متخصص، رگ خونریزی دهنده را در اطاق عمل پیدا کرده و آن را بسته و یا ترمیم کند.
پانسمان زخم چگونه انجام میشود
زخم های پوستی که بدنبال اصابت اجسام تیز و برنده ایجاد میشوند بسیار با اهمیت بوده و نیاز به درمان مناسبی دارند.
خطر این زخم ها نه فقط آسیبی است که بر اثر جسم برنده به پوست و احیانا بافت های عمقی ایجاد میشود بلکه عفونت احتمالی که بر اثر مراقبت ناکافی ایجاد میشود میتواند مشکلات عدیده ای را برای بیمار ایجاد کند. در مواجهه با هر زخم پوستی اولین اقدام بند آوردن خونریزی از زخم است.
پس از قطع خونریزی باید روی زخم پوشیده شود تا میکروب ها نتوانند به درون زخم وارد شوند و پس از آن باید بیمار را به پزشک رساند تا درمان قطعی را انجام دهد.
برای پوشاندن روی زخم از یک پارچه تمیز نخی استفاده میشود. پوشاندن زخم را پانسمان Dressing میگویند. پارچه های نخی با استانداردهای خاص را که برای پانسمان زخم بکار میبرند گاز Gauze مینامند.
این پارچه ها از نخ پنبه ای تهیه شده و بافت آن بسیار شل است بطوریکه ساختمان نرم و لطیفی به آن میدهد. بافت شل آن موجب میشود تا خلل و فرج زیادی داشته باشد تا هم بتواند ترشحات زخم را به خود جذب کرده و هم اجازه تنفس و تعریق را به پوست اطراف زخم بدهد. این پارچه ها را چند تا کرده اند تا بعد از تا خوردن به اندازه حدود ده در ده سانتیمتر برسد.
قبل از مواجهه با هر زخمی اگر امکان دارد باید ابتدا دستان خود را با آب و صابون شستشو دهیم تا میکروب جدیدی را به داخل زخم وارد نکنیم.
اگر زخم خونریزی واضحی ندارد و عمقی نیست میتوان ابتدا آب تمیز و جاری را از روی آن عبور داد. این کار موجب میشود تعداد میکروب های درون زخم کاهش یافته و احتمال عفونت آن کم شود. پوست اطراف زخم را میتوان با آب و صابون تمیز کرد.
باید مواظب بود صابون در داخل زخم نرود مگر اینکه زخم بر اثر گزش یک پستاندار (مانند سگ) مشکوک به هاری ایجاد شده باشد که در این صورت باید درون زخم را خوب با آب و صابون بمدت ده دقیقه شستشو داد. در زخم های معمولی اگر کمی صابون به درون زخم رفت مشکل خاصی ایجاد نشده و با آب شسته میشود.
در صورتی که زخم عمقی باشد ( یعنی چربی زیر پوست دیده شود) و یا زخم خونریزی زیادی داشته است نباید شسته شود.
اگر اجسام خارجی در درون زخم وجود دارند و میتوان آنها را به راحتی از درون زخم برداشت این کار را انجام میدهیم. البته اگر احتمال میدهیم با برداشتن جسم خارجی زخم خونریزی میکند این کار را انجام نمیدهیم.
زخم را دستکاری نمیکنیم چون هم خطر خونریزی وجود دارد و هم احتمال دارد که با دستکاری ما میکروب های جدیدی به درون زخم وارد شوند.
نیازی به استفاده از محلول های ضد عفونی مانند بتادین یا پمادهای آنتی بیوتیک در داخل زخم وجود ندارد.
به اندازه کافی گاز یا پارچه تمیز را بر روی زخم قرار میدهیم. هر چه زخم بزرگتر باشد باید گاز بیشتری بر روی زخم گذاشته شود. سپس باید به وسیله ای گاز ها را بیحرکت کرد.
در صورتی که زخم کوچک باشد میتواند حاشیه های گاز را با چسب مخصوص به پوست محکم کرد. وقتی زخم بزرگتر است و یا با خونریزی همراه بوده است گازها را باند به اندام میبندیم.
در زیر مراحل بانداژ یک زخم را میبینید.
باند یک نوار پارچه ای از جنس گاز است. بستن گازها با باند را بانداژ Bandage میگویند. برای بانداژ میتوان از باند نخی یا باند کشی استفاده کرد. بانداژ باید به اندازه ای سفت بسته شود که فشار ملایمی را بر روی گازها وارد کند.
بانداژ نباید سفت بسته شود چون میتواند بر روی عروق و اعصاب اندام فشار وارد کرده و به آنها آسیب برساند.
در صورتی که بانداژ سفت باشد بعد از چند دقیقه قسمتی از اندام که پایینتر از آن است متورم، کبود یا رنگ پریده میشود. در این صورت باید بانداژ باز شده و مجددا شل تر بسته شود.
پس از اتمام بانداژ باید بیمار را به پزشک رساند تا درمان نهایی به توسط وی انجام شود.