زانوی پرانتزی یا پای پرانتزی که به آن ژنوواروم هم میگویند بیماری است که در آن زانو قوس پیدا میکند. در این بیماری وقتی بیمار می ایستد هر دو پا مانند دو کمان یک پرانتز () در کنار هم قرار میگیرند.
این بیماری در بعضی موارد ممکن است منجر به ساییدگی زانو شود و آن را میتوان در اطفال با بریس و در بزرگسالات با عمل جراحی درمان کرد.
پرانتزی بودن زانو در بسیاری از بچه ها بصورت طبیعی دیده میشود و تا سن دو سالگی نیاز به درمان ندارد.
برای درک بهتر پای پرانتزی ابتدا باید آناتومی کاربردی زانو در مورد این بیماری را بدانیم.
آناتومی نرمال زانو چیست
از دسته مفاصلی از بدن انسان که وزن بدن را تحمل میکنند مفصل زانو بزرگترین آنها است. این مفصل از چهار استخوان تشکیل شده است. در قسمت بالا، انتهای پایینی استخوان ران قرار دارد.
قسمت پایینی مفصل زانو از دو استخوان یعنی استخوان های درشت نی یا تیبیا Tibia و نازک نی یا فیبولا Fibula تشکیل شده است. استخوان درشت نی به خط محوری بدن ( یعنی خطی که بینی را به ناف متصل کرده و تا بین دو کف پا پایین میاید) نزدیکتر است و قسمت اعظم نیروی وزن که از تنه استخوان ران به پایین میاید از درشت نی عبور میکند.
استخوان نازک نی در خارج درشت نی قرار گرفته است یعنی از خط مذکور دورتر است. استخوان چهارم، کشکک یا پاتلا Patella است که در جلوی مفصل زانو قرار گرفته و عملا فقط با سطح جلویی قسمت پایینی استخوان ران تماس دارد.
زانوی پرانتزی چیست
در حالت عادی وقتی سر پا مستقیم می ایستید و مچ پاهایتان را به هم میچسبانید زانوهایتان هم در کنار یکدیگر قرار گرفته و فاصله کمی با هم دارند.
گاهی این فاصله زیاد میشود و به نظر میرسد کل اندام های تحتانی چپ و راست بصورت دو پرانتز ( ) در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. معمولاٌ به این تغییر شکل اندام، زانوی پرانتزی میگویند. ولی علت زانوی پرانتزی چیست.
شایعترین علت زانوی پرانتزی انحراف قسمت بالایی استخوان درشت نی است.
در این عارضه هرچه از بالای استخوان درشت نی یا تیبیا به سمت پایین تر میاییم، میبینیم استخوان به خط محوری بدن نزدیکتر شده است. البته گاهی علت زانوی پرانتزی در تغییر شکلی است که در قسمت های پایینی تنه استخوان ران ایجاد میشود.
علت زانوی پرانتزی چیست
پای پرانتزی میتواند به علل زیر ایجاد شود
رشد طبیعی کودک: پای پرانتزی تقریباً در همه بچه ها به درجات مختلف وجود دارد بطوریکه اگر بچه زیر ۱۸ ماه پای پرانتزی نداشته باشد تا حدودی غیر طبیعی است. با رشد بچه این پرانتزی شدن ممکن است حتی بیشتر هم شود و در سن 18 ماهگی به اوج خود برسد. بعد دوباره شدت پای پرانتری کودک هم میشود. پس در سن زیر دو سال والدین نباید نگرانی داشته باشند. اگر پرانتزی بودن زانو بعد از سن دو یا سه سالگی باقی ماند باید به پزشک مراجعه کرد.
بیماری بلانت: در این بیماری Blount disease که در کودکان دیده میشود به علت رشد نامتوازن صفحه رشد بالای استخوان درشت نی شکل این استخوان تغییر میکند و در نتیجه زانو دچار ژنو واروم میشود.
در بیماری بلانت بر اثر توقف رشد در قسمت میانی صفحه رشد بالایی استخوان تیبیا و ادامه رشد در قسمت خارجی صفحه رشد، استخوان تیبیا به سمت داخل منحرف میشود.
بیماری بلانت در ۶۰ درصد موارد دوطرفه است و هر دو ساق را درگیر میکند. سن ابتلا معمولا در بچه های کوچکتر از سه سال است. کسی به درستی علت ایجاد آن را نمیداند ولی میدانیم که در نژاد آفریقایی یا کسی که یکی از اعقاب آنها به این نژاد برمیگردد بیشتر دیده میشود.
راشیتیسم: این بیماری به علت کمبود شدید ویتامین دی در کودکان ایجاد میشود و یکی از علائم آن پرانتزی شدن زانوها است. امروزه به علت تجویز قطره ویتامین دی به همه کودکان این بیماری بسیار نادر شده است.
بیماری پاژه: نوعی بیماری است که در افراد بالغ و میانسال دیده میشود و به علت تغییر در متابولیسم سلول هی استخوان ساز بوجود میاید.
ساییدگی در مفصل زانو: آرتروز زانو یکی از شایعترین علل ژنوواروم در افراد مسن است.
شکستگی استخوان: شکستگی در استخوان های زانو، چه در استخوان ران و جه در درشت نی میتواند موجب تغییر در امتداد این دو استخوان نسبت به هم شود و در نتیجه زانو شکل پرانتزی به خود بگیرد.
علل دیگر زانوی پرانتزی عبارتند از
- آسیب صفحات رشد اطراف مفصل زانو بدنبال شکستگی و یا عفونت
- استئوژنز ایمپرفکتا
- دیسپلازی استخوانی
- مشکلات بافت های نرم و بخصوص رباط های اطراف زانو
آیا ممکن است زانوی پرانتزی بتدریج موجب سائیدگی و آرتروز زانو شود
من فعلا زانوی پرانتزی دارم ولی دردی در زانو ندارم. آیا ممکن است با جراحی پیشگیرانه ژنوواروم، جلوی ایجاد آرتروز و ساییدگی زانو در آینده را گرفت. مشخص نیست. بعضی این عقیده را مطرح میکنند ولی هنوز کسی بطور قطع آنرا اثبات نکرده است.
درمان پای پرانتزی
تصمیم گیری برای درمان پای پرانتزی بسته به پاسخ یک سوال دارد. این که آیا همراه با تغییر شکلی که بوجود آمده است دردی هم در زانو وجود دارد یا نه.
اگر تنها مشکل شما شکل زانو است و دردی وجود ندارد جواب منفی است. شما نیاز به جراحی ندارید. اگر تغییر شکل زانوی شما همراه با درد زانو است ممکن است نیاز به جراحی داشته باشید. بگذارید قدری بیشتر مسئله را باز کنیم.
ممکن است تنها مشکل شما این باشد که از شکل پرانتزی زانوی خود ناراحت هستید ( درست مثل کسی که از شکل بینی خود ناراحت است). در این صورت جراحی اصلاح شکل زانو، برای شما حکم یک عمل جراحی زیبایی را دارد.
البته در این صورت میتوانید به تصمیم خودتان از پزشک ارتوپد بخواهید زانوی شما را جراحی و صاف کند ولی باید بدانید این کار عاری از خطر نیست.
ممکن است شما بجز مشکل زانوی پرانتزی که دارید دچار درد در ناحیه زانو هم باشید. درد زانو علل بسیار متفاوتی دارد. پس متخصص ارتوپدی ابتدا علت ایجاد درد را بررسی میکند.
اگر علت درد زانوی شما شروع آرتروز و سائیدگی در قسمت داخلی مفصل زانو ( قسمت داخلی مفصل زانو به قسمتی میگویند که به خط محوری بدن نزدیکتر است) باشد ممکن است عمل جراحی و اصلاح شکل زانو به شما کمک کند.
در بعضی از افراد و معمولاٌ در سنین بعد از ۳۰-۲۰ سالگی مفصل زانو شروع به سائیدگی میکند. این ساییدگی در بعضی اوقات محدود به قسمت داخلی زانو است و قسمت خارجی آن تقریباٌ سالم باقی میماند. این بیماران معمولاٌ از درد در قسمت داخلی مفصل زانو ناراحت هستند.
متاسفانه این عارضه در بسیاری اوقات پیشرونده بوده و بتدریج شدت سائیدگی و درد بیشتر شده و ممکن است تمام مفصل زانو درگیر شود. اگر این عارضه همراه با پای پرانتزی باشد عمل جراحی و اصلاح آن ممکن است به بیمار کمک کند.
کمک این جراحی اینست که با اصلاح ژنوواروم نیروی وزن که تا قبل از جراحی بیشتر به قسمت داخلی مفصل زانو اعمال میشد بطور مساوی بین قسمت های داخل و خارج زانو تقسیم شده و فشار به قسمت داخلی کمتر میشود.
این کاهش فشار دو منفعت دارد. یکی اینست که درد بیمار کاهش میابد و دیگر اینکه از سرعت پیشرفت ساییدگی مفصل کاسته میشود.
دقت کنید از سرعت پیشرفت کاسته میشود یعنی ممکن است ساییدگی کامل را ۱۵-۱۰ سال به عقب بیندازد و این به معنای آنست که بیمار میتواند سالهای بیشتری از مفصل طبیعی خودش استفاده کند و دیرتر مجبور میشود عمل جراحی تعویض مفصل زانو را انجام دهد.
جراحی زانو پرانتزی چگونه است
معمول ترین نوع عمل زانو پرانتزی استئوتومی بالای درشت نی High tibial osteotomy است.
به این معنی که پزشک جراح بعد از برش پوست، استخوان درشت نی را در قسمت های بالای آن بطور کاملاٌ کنترل شده برش داده و سپس دو قطعه بالا و پایین را در امتداد مناسب قرار میدهد.
این برش طوری است که در وضعیت جدید، استخوان های ران و ساق تقریباٌ در یک امتداد قرار بگیرند. سپس استخوان ها باید مدتی در این وضعیت بمانند تا به هم جوش بخورند. برای اینکار جراح قطعات را با پیچ و پلاک به یکدیگر متصل میکند.
آیا درمان زانو پرانتزی استئوتومی است یا تعویض مفصل
اگر همراه با تغییر شکل زانوی پرانتزی، مفصل زانو دچار آرتروز هم شده باشد درمان مناسب برای بیمار عمل جراحی تعویض مفصل است. با کمک این جراحی میتوان هم انحراف زانو را اصلاح کرد و هم مفصل خراب شده که موجب درد شده است را با یک مفصل مصنوعی جایگزین کرد. در واقع دو کار همزمان انجام میشود.
ولی اگر بیمار فقط ژنو واروم دارد و ساییدگی در مفصل زانو وجود ندارد بهترین درمان برای او انجام جراحی استئوتومی زانو است و نیازی به تعویض مفصل ندارد.
آیا درمان پای پرانتزی در بزرگسالان بدون جراحی امکان پذیر است
خیر به هیچ وجه. وقتی زانو انحراف پیدا میکند با هیچ روش غیر جراحی نمیتوان آن را اصلاح کرد. درمان زانوهای پرانتزی در بزرگسالان با فیزیوتراپی غیر ممکن است. پوشیدن هیچ کفش خاصی نمیتواند تغییر شکل زانو را اصلاح کند.
استخوانی که تغییر شکل داده است با ورزش یا نرمش صاف نمیشود. با دارو هم صاف نمیشود. پس ورزش یا نرمش یا دارویی وجود ندارد که شکل استخوان را تغییر دهد. مسلما تنها راه باقیمانده استفاده از عمل جراحی است.
آیا درمان پای پرانتزی در بزرگسالان با بریس عملی است
گاهی اوقات در درمان انحراف زانو در کودکان میتوان از زانوبند و بریس استفاده کرد ولی این کار در بزرگسالان بی تاثیر است و نمیتواند انحراف زانو را تصحیح کند. پس اگر نیاز به تصحیح انحراف زانو در یک فرد بزرگسال وجود دارد باید حتما از عمل جراحی استفاده کرد
بهترین سن برای درمان پای پرانتزی چیست
بهترین سن برای درمان همان سنی است که بیماری تشخیص داده میشود. گفتیم اصلاح زانو پرانتزی در کودکان موکول به بعد از دو سالگی میشود و تا قبل از آن نیازی به درمان نیست.
در افراد بزرگسال هم، هر موقع پزشک تشخیص داد بیمار نیاز به جراحی زانو پرانتزی دارد باید در همان زمان اقدام درمانی را انجام داد.
درمان پای پرانتزی در کودکان
در مورد بچه ها گفتیم تا سن دو سالگی ژنو واروم نیاز به مراجعه به پزشک ندارد ولی اگر یکی از موارد زیر را در سن زیر سه سال در کودک دیدیم باید به پزشک مراجعه کنیم.
- اگر پاهای بچه بعد از سن ۲۴ ماهگی همچنان پرانتزی است
- شدت پرانتزی بودن زیاد است
- شدت پرانتزی بودن در طرف بیش از طرف دیگر است
زانوی ضربدری به چه درمانی نیاز دارد
پای به شکل X را زانوی ضربدری یا ژنو والگوم Genu valgum میگویند. این وضعیت در بچه ها نیاز به درمان ندارد چون با بالا رفتن سن خودبخود خوب میشود.
در صورت شدید بودن زانوی ضربدری که حتی تا سنین ۱۱-۱۰ سالگی خوب نشده است ممکن است نیاز به عمل جراحی وجود داشته باشد.
گاهی ژنو والگوم به علل بیماری هایی مانند راشیتیسم یا بعضی بیماری های مادرزادی بوجود میاید که برحسب مورد پزشک معالج اقدام به درمان آنها میکند.