پوکی استخوان یا استئوپروز چیست

پوکی استخوان یا استئوپروز میتواند در هر استخوانی از بدن ایجاد شود ولی معمولا در ستون مهره، لگن، مچ دست و دنده ها بیشتر دیده میشود.

در این مقاله راجع به اهمیت پوکی استخوان، علائم آن و عواملی که موجب بروز آن میشوند به تفصیل بحث میشود

جنس استخوان چیست

برای فهم بهتر پوکی استخوان ابتدا باید بدانیم جنس استخوان از چیست. بافت استخوان از دو قسمت تشکیل شده است

استخوان یک بافت زنده است. استخوان رگ خونی و سلول زنده دارد. همین زنده بودن است که به آن امکان میدهد رشد کند و خود را ترمیم کند.

در طول عمر، بافت استخوانی بدن مرتبا به توسط سلول های خورنده ای که در آن است (به اسم استئوکلاست) جذب شده و در همان حال استخوان جدید به توسط سلول های استئوبلاست بر روی آن جایگزین میشود. به این ترتیب بافت همه استخوان های بدن مرتبا در حال نو شدن است.

در سنین بچگی و جوانی ساخته شدن بیش از جذب شدن است ولی در سنین بالا بیش از اینکه استخوان ساخته شود جذب میشود ولی حتی در شدیدترین حالات پوکی استخوان، بدن از ساخت استخوان جدید دست نمیکشد و فقط مقدار آن کم میگردد. بیشترین مقدار تراکم استخوان در حدود سن بیست سالگی است.

هورمون های بدن بر روی پدیده جذب و تولید مداوم استخوان تاثیر دارند. مهمترین هورمون های تاثیرگذار در این روند، هورمون زنانه استروژن و هورمون مردانه تستوسترون و هورمون پاراتیروئید است.

در این بین استروژن بیشترین تاثیر را دارد. زمینه های ژنتیکی و تفاوت های فردی هم در جذب و تولید استخوان و در نتیجه نهایی آن یعنی قدرت و تراکم استخوان تاثیرگذار است.

اکثر استخوان های بدن از یک بدنه اصلی تشکیل شده اند که مانند اسفنج مشبک و متخلخل است و به آن استخوان اسفنجی میگویند و روی آن را لایه ای از استخوان سفت و سخت و بدون سوراخ و بدون تخلخل فرا گرفته است که به آن استخوان کورتیکال میگویند.

در قسمت کورتیکال، استخوان بصورت لایه لایه و بسیار متراکم است. در بعضی استخوان های بدن قسمت اسفنجی بیشتر است و در بعضی دیگر قسمت کورتیکال. ساختار سه بعدی و مشبک استخوان به این علت ایجاد شده که استخوان در عین محکم بودن سبک هم باشد.

پوکی استخوان یا استئوپروز چه اهمیتی دارد

مهمترین اهمیت پوکی استخوان در عارضه اصلی آن یعنی شکستگی است.

پوکی استخوان در بیش از نیمی از افراد بالای ۵۰ سال وجود دارد. نیمی از زنان در طول عمر خود دچار شکستگی های ناشی از پوکی استخوان میشوند.

از هر دو خانم با سن بالای ۶۵ سال یکی دچار شکستگی ناشی از پوکی استخوان میشود. این نسبت در مردان با همین سن یک به پنج است.

شکستگی های ناشی از پوکی استخوان یا استئوپروز بیشتر در ستون مهره، لگن، مچ دست و معمولاٌ بدنبال زمین خوردن ایجاد میشوند. این شکستگی ها هر ساله مقادیر بسیار زیادی هزینه اقتصادی و اجتماعی بر دوش دولت و مردم میگذارد.

مهمترین عارضه پوکی استخوان که بیشترین مشکلات را برای بیمار ایجاد میکنند شکستگی های لگن است. افراد با شکستگی های لگن اکثراً کسانی هستند که تا قبل از شکستگی بطور مستقل زندگی میکرده اند ولی بسیاری از آنها بعد از شکستگی برای زندگی نیاز به کمک پیدا میکنند.

این بیماران تا ماهها بعد از شکستگی برای راه رفتن نیاز به عصای زیر بغل یا واکر دارند و تقریباً یک سوم از آنها تا آخر عمر باید از واکر یا عصای زیر بغل استفاده کنند. جدای از این مشکلات، شکستگی های ناحیه لگن بدنبال پوکی استخوان سالانه مبالغ هنگفتی را به بودجه بهداشتی کشورها تحمیل میکند.

در توضیح اهمیت پوکی استخوان یا استئوپروز دانستن همین نکته کافی است که حدود یک سوم کسانی که به علت این بیماری دچار شکستگی در ناحیه لگن میشوند در یک سال اول بعد از شکستگی میمیرند.

حدود یک سوم آنها که زنده میمانند توانایی زندگی مستقل خود را از دست میدهند. تنها یک سوم باقیمانده میتوانند به زندگی معمولی بازگردند.

در موارد پیشرفته پوکی استخوان، انحنای کمر افزایش یافته و بیمار قوز میکند.

علائم پوکی استخوان یا استئوپروز چیست

پوکی استخوان یا استئوپروز در شروع تا سالها بدون هیچ علامتی است.

مهمترین علامت پوکی استخوان درد است و این درد وقتی ایجاد میشود که استخوان دچار شکستگی میگردد. البته شکستگی های ناشی از پوکی استخوان معمولا بصورت شکستگی های ریز و بدون جابجایی و خفیفی هستند که بدون وارد شدن ضربه شدیدی به اندام ایجاد میشود.

پس بیمار بدنبال یک حرکت بدنی که ممکن است قدری متفاوت از حرکات معمول وی باشد دچار شکستگی ریز و بدون جابجایی یا با جابجایی اندک در استخوان میشود.

استخوان پوک شده ضعیف است پس برای شکسته شدن نیازی به نیروی زیادی ندارد. خم شدن بر روی زمین برای بلند کردن یک وسیله یا چرخش ناگهانی کمر میتواند در یک فرد دچار استئوپوروز موجب شکستگی خفیف شود. از طرف دیگر این شکستگی ها موجب تورم یا تغییر شکل استخوان هم نمیشوند. پس تنها علامت آن درد است.

بیمار میبیند که بدنبال یک فعالیت بدنی دچار درد کمر یا لگن یا دنده شده است و هیچ علامت دیگری هم ندارد.

بسیار طبیعی است که فکر کند درد مختصری است که به علت ناپرهیزی و یا سرما خوردگی و یا کهولت سن و یا هر علت دیگری که به ذهنش میرسد ایجاد شده است. اصلا باور نمیکند علت درد شکستگی است. البته این شکستگی معمولا در عرض چند هفته خودبخود خوب شده و درد بیمار هم خوب میشود.

به مروز زمان که سن بیمار بالاتر رفته و استخوان وی پوک تر میشود تعداد و تکرر این شکستگی ها بیشتر میشوند.

هر بار بیمار میبیند که درچار درد کمر یا لگن یا دنده یا مچ دست شده و بعد از چند هفته خوب میشود. ممکن است به پزشک های متفاوتی هم مراجعه کند ولی ممکن است چیزی بیش از مسکن و یا چند داروی تقویتی دریافت نکند.

چه عواملی منجر به پوکی استخوان میشوند

پوکی استخوان در بعضی افراد بیش از دیگران دیده میشود. تراکم و قدرت استخوان تحت تاثیر متغیرهای ژنتیکی و محیطی است.

بطور معمول تراکم استخوان مردان بیش از زنان است پس زنان بیش از مردان دچار پوکی استخوان میشوند و این بیماری در افراد لاغر و در کسانی که در فامیل نزدیک خود سابقه پوکی استخوان دارند بیشتر دیده میشود.

مهمترین عواملی که زمینه ساز بروز استئوپروز یا پوکی استخوان هستند عبارتند از :

پیری

استخوان یک بافت زنده است و در درون آن سلول های مختلفی فعالیت میکنند. دسته ای از این سلولها بنام استئوبلاست Osteoblast مرتباً در حال استخوان سازی هستند و دسته ای دیگر بنام استئوکلاست Osteoclast وظیفه جذب استخوان را دارند. پس استخوان های بدن ما دائماٌ در حال جذب شدن و جایگزین شدن با مواد نو است.

در سنین جوانی استخوان بیشتر ساخته میشود تا جذب شود ولی حدوداً بعد از ۳۵ سالگی به ازای موادی که از استخوان برداشته میشوند مواد کمتری جایگزین میشوند و این فرایند موجب میشود که بتدریج مقدار ماده تشکیل دهنده استخوان و در نتیجه تراکم و استحکام آن کاهش یابد.

بعد از سنین جوانی و با افزایش سن، کل توده استخوانی بدن کاهش یافته و خطر شکستگی افزایش میابد. در سنین یائسگی شدت پیشرفت روند از دست دادن تراکم استخوان، به ناگهان زیاد میشود بطوریکه خانمها در ده سال اول یائسگی ممکن است نیمی از تراکم استخوان های بدنشان را از دست بدهند.

ژنتیک

در کسانی که سابقه خانوادگی شکستگی دارند، افراد لاغر اندام و افراد با پوست خیلی روشن احتمال استئوپروز یا پوکی استخوان بیشتر است. نژاد آفریقایی استخوان های سفت تری تا نژاد سفید دارند.

تغذیه

کاهش دریافت کلسیم و ویتامین دی از طریق مواد غذایی، موجب پوکی استخوان میشود.

عادات

کسانی که کار پشت میز نشینی دارند و ورزش و فعالیت بدنی کمی دارند و کسانی که عادت به مصرف سیگار یا الکل دارند بیشتر مبتلا به پوکی استخوان و استئوپروز میشوند.

دارو

مصرف داروهای حاوی کورتیکوستروئید و مصرف هپارین و فنی توئین میتواند موجب پوکی استخوان شوند.در کسانی که به علت ابتلا به سرطان تحت شیمی درمانی هستند پوکی استخوان بیشتر دیده میشود.

بیماری ها

در بیماری های زیر احتمال پوکی استخوان بیشتر است

• بیماری گوارشی منجر به سوء جذب مانند بیماری سلیاک، بیماری های التهابی روده و عدم تحمل به لاکتوز

• سطح پایین تستوسترون در مردان

• آمنوره (قطع عادات ماهانه در زنان)

• وجود بیماری مزمن مانند روماتیسم مفصلی یا بیماری لوپوس یا نارسایی مزمن کبد

• کم کاری غده تیروئید

• بیحرکت یطولانی مدت مانند کسی که سکته مغزی کرده است
• پرکاری غده پاراتیروئید

• سرطان سینه در زنان و سرطان پروستات در مردان

• بی اشتهایی عصبی

در زیر در مورد ارتباط بیماری های مختلف و بروز پوکی استخوان بحث میشود.

پوکی استخوان چه ارتباطی با بیماری های دیگر دارد

پوکی استخوان یا استئوپوروز ممکن است بدنبال ابتلا به بیماری های دیگری ایجاد شده باشد. مهمترین این بیماری ها عبارتند از

آسم

♦ در بعضی از مبتلایان به آسم فعالیت های بدنی و ورزشی موجب بروز حمله آسمی و افزایش تنگی نفس میشود. به همین علت بسیاری از مبتلایان به آسم فعالیت های بدنی محدودی دارند و همین موضوع میتواند منجر به کاهش تراکم استخوان ها و بروز پوکی استخوان شود

دیابت

در مبتلایان به دیابت نوع یک احتمال پوکی استخوان یا استئوپروز بیشتر است. به نظر میرسد این کاهش تراکم استخوان به علت کم بودن سطح انسولین در این بیماران است. انسولین یک نوع هورمون رشد محسوب شده و موجب افزایش تراکم استخوان میشود.

مبتلایان به دیابت نوع دو هم معمولا فعالیت بدنی اندکی دارند و این کاهش در سطح فعالیت های بدنی و ورزشی میتواند منجر به بروز پوکی استخوان شود

روماتیسم

در مبتلایان به روماتیسم بخصوص آرتریت روماتوئید احتمال پوکی استخوان بیشتر است. مهمترین علل آن عبارتند از

♦ در بسیاری از این بیماران مصرف کورتون جزئی از درمان است و این دارو میتواند موجب بروز پوکی استخوان شود

ارتباط پوکی استخوان و مصرف کورتون چیست

یکی از عوارض مصرف طولانی مدت کورتون (به مدت بیش از سه ماه) بروز استئوپروز یا پوکی استخوان است. با اتخاذ اقداماتی میتوان میزان این عارضه را کاهش داد.

در مواردی که کورتون به توسط پزشک آگاه تجویز شده باشد مصرف آن لازم بوده و بیمار نباید مصرف آن را قطع کرده و یا دوز آن را به ناگهان کاهش دهد. با این حال باید کاری کرد که عوارض آن به حداقل برسد.

کورتون یا کورتیکواستروئیدها نام دسته ای از داروها است که از آنها عمدتا برای کاهش التهاب استفاده میشود. این داروها ممکن است بصورت خوراکی، تزریقی، تنفسی و یا موضعی استفاده شوند.

کورتون ها در درمان بیماری های روماتیسمی، آسم، بیماری های خود ایمنی، بعضی انواع سرطان ها و بسیاری از بیماری های دیگر مورد استفاده قرار میگیرند. پر مصرف ترین کورتون خوراکی پردنیزولون است.

نیمی از افرادی که از کورتون به مدت طولانی استفاده میکنند دچار شکستگی های پاتولوژیک یا مرضی به علت پوکی استخوان میشوند.

این پوکی استخوان معمولا بدنبال مصرف کورتون های خوراکی مانند قرص پردنیزولون ایجاد میشود. ولی مصرف اسپری های حاوی کورتون مانند بکلومتازون به مدت طولانی هم میتواند موجب پوکی استخوان شود.

در کسانی که به مدت بیش از سه ماه از کورتون خوراکی استفاده میکنند باید دانسیتومتری استخوان یا سنجش تراکم استخوان انجام شود و این سنجش در دوره های زمانی تکرار شود.

برحسب تراکم استخوان فرد، پزشک معالج ممکن است همراه با تجویز کورتون اقداماتی پیشگیرانه را در دستور کار قرار دهد تا از شدت پوکی استخوان ناشی از مصرف کورتون بکاهد.

در افرادی که به مدت بیش از سه ماه کورتون خوراکی استفاده میکنند پزشک معالج برحسب مورد از اقداماتی استفاده میکند تا احتمال بروز پوکی استخوان را کاهش داده و یا از شدت آن بکاهد. مهمترین این اقدامات عبارتند از

در کنار اقدامات ذکر شده بیماری که از کورتون استفاده میکند باید مراقب باشد تا در حین فعالیت های روزمره زمین نخورد. زمین خوردن شایعترین علت شکستگی پاتولوژیک بدنبال پوکی استخوان است. مهمترین کارهایی که میتوان در این زمینه انجام داد عبارتند از

• کاهش خطرهای داخل خانه مانند سطوح لغزنده و وسایل پراکنده در کف اطاق که میتوانند به پای فرد یر کرده و موجب سقوط او شوند

• انجام مداوم ورزش

• اصلاح مشکلات بینایی در صورت وجود

• ماندن در خانه در روزهای برفی و بارانی یا وقتی کف خیابان ها یخ میزند

• عدم مصرف داروهایی که فرد را خواب آلود کرده و قوه تمرکز او را به هم میزند