پارگی دیسک کمر، یا همان فتق دیسک بین‌مهره‌ای، وضعیتی است که در آن یکی از دیسک‌های بین مهره‌های کمری ستون فقرات دچار آسیب میشود و بخش داخلی آن به بیرون نشت میکند.
این بیرون‌زدگی معمولاً باعث فشار بر روی عصب‌های نخاعی میشود که میتواند منجر به درد شدید، بیحسی، ضعف عضلانی و در برخی موارد کاهش عملکرد حرکتی شود.
فتق دیسک کمر اغلب در نتیجه افزایش سن و فرسودگی دیسک‌ها، حرکات نادرست یا بلند کردن اجسام سنگین ایجاد میشود.
با توجه به اینکه این عارضه میتواند به‌شدت کیفیت زندگی بیمار را تحت تأثیر قرار دهد، آشنایی با علائم، عوامل خطر و روش‌های درمان آن اهمیت زیادی دارد. درمان دیسک کمر ممکن است شامل استراحت، دارودرمانی، فیزیوتراپی و در موارد شدید، جراحی باشد.
آناتومی کاربردی
ستون فقرات انسان از روی هم قرار گرفتن حدود ۲۴ مهره (بجز ساکروم و دنبالچه) درست شده است.
قسمت اصلی هر مهره جسم مهره است که به شکل یک استوانه کم ارتفاع است. چسبیده به پشت جسم مهره یک حلقه استخوانی قرار دارد.
پشت سر هم قرار گرفتن مهره ها موجب میشود تا این حلقه ها بر روی هم ردیف شده و یک تونل یا کانال استخوانی به نام کانال مهره ای را درست کنند. نخاع در درون این کانال قرار داشته و به توسط این حلقه های استخوانی محافظت میشود.
در بین هر دو جسم مهره در ناحیه کمر که بر روی هم قرار گرفته اند یک دیسک بین مهره ای وجود دارد. دیسک یک قسمت مرکزی به نام هسته یا نوکلئوس دارد که مانند ژله است و اطراف آن یک ساختمان حلقوی به نام آنولوس قرار دارد که جنس آن مانند رباط است.
نوکلئوس یا هسته قابلیت الاستیک و ارتجاعی داشته و خاصیت اصلی دیسک که مانند یک فنر ضربه گیر عمل میکند به علت عملکرد همین هسته است. آنولوس یا حلقه اطراف هسته وظیفه حفظ و نگهداری هسته را دارد و آن را سرجای خود درست در بین مهره های بالا و پایین نگه میدارد.
وظیفه دیسک اجازه دادن به مهره ها برای حرکت بر روی هم و همچنین جذب کردن ضربات شدیدی است که به مهره ها وارد میشود. شوک ها و ضربات زیادی در حین حرکانی بمانند پریدن، جهیدن و یا دویدن به ستون مهره وارد میشود که دیسک آنها را مانند یک کمک فنر جذب میکند.
دیسک کمر چگونه خراب میشود
روند خراب شدن و پیر شدن دیسک بین مهره ای یک توالی تقریبا ثابت را طی میکند. در ابتدا نوکلئوس یا هسته مرکزی دیسک توانایی جذب آب را از دست داده و درصد آب آن کاهش پیدا میکند. سپس این هسته کلفت و سفت شده و مانند حلقه دور خود یعنی همان آنولوس میشود.
بدنبال این تغییرات توانایی جذب ضربه که از خواص مهم دیسک بین مهره ای است کاهش پیدا میکند و ضربات به عوض اینکه در دیسک مستهلک شوند مستقیما به مهره وارد میشوند.
کم شدن ارتفاع دیسک موجب نزدیک تر شدن مهره ها به هم میشود و این نزدیکی موجب میگردد مفاصل بین مهره ها یا همان فاست ها بیشتر به هم فشرده شوند و نتیجه این فشردگی بروز ساییدگی و آرتروز است. آرتروز در مفاصل بین مهره ای خود موجب بروز درد میشود.
از طرف دیگر بتدریج در اطراف دیسک خراب شده و در اطراف مفاصل بین مهره ای استخوان های اضافه ای به نام استئوفیت بوجود میاید. در صورتی که این استئوفیت ها به درون کانال نخاعی رشد کنند فضای آن را تنگ کرده و موجب تنگی کانال نخاعی و بروز علائم مربوط به ان میشوند.
بتدریج در آنولوس پارگی های کوچکی ایجاد میشود. این پارگی ها کم کم بزرگتر و بیشتر شده و موجب ضعیف شدن دیسک میشوند. بتدریج اندازه دیسک کوچک میشود. ارتفاع آن کم شده و قابلیت ارتجاع آن کاهش میابد.
وقتی که آنولوس یا حلقه اطراف دیسک خراب و ضعیف میشود ممکن است با وارد شدن یک فشار ناگهانی کاملا پاره شده و بدنبال این پارگی محتوای نوکلئوس یا هسته به بیرون جابجا میشود.
این بیرون زدگی هسته ژلاتینی دیسک از ورای حاشیه مدور آن را فتق دیسک کمر میگویند.
مسلما این آسیب ها بیشتر در نقاطی ایجاد میشود که فشار بیشتری بر روی دیسک ایجاد میشود. مهره های پایینی که در محل اتصال ستون مهره کمری و لگن قرار دارد تحت بیشترین فشار است پس احتمال فتق و پارگی دیسک کمر در این مهره بیشتر است.
پارگی دیسک کمر میتواند بطور ناگهانی و بر اثر تصادف اتومبیل و یا سقوط از ارتفاع یا انجام حرکاتی مانند چرخش ناگهانی ستون مهره ایجاد شود.
این دیسک جابجا شده میتواند بر روی ریشه های عصبی که از نخاع خارج میشوند فشار وارد کرده و موجب بروز علائم سیاتیک شوند.
پس دیده میشود که منشا بسیاری از بیماری های ستون مهره که در نهایت منجر به کمردرد میشوند خرابی دیسک کمر است. خرابی دیسک کمر معمولا بدون علامت است ولی میتواند با کمر درد همراه باشد.
خیلی مهم است که بین خرابی دیسک کمر و هرنی یا فتق دیسک کمر فرق بگذاریم. دیسک ممکن است خراب شود بدون اینکه دچار فتق شود ولی همیشه وقتی فتق دیسک کمر ایجاد میشود دیسک از قبل خراب بوده است.
خرابی دیسک کمر میتواند منجر به سه بیماری شود یعنی آرتروز مفاصل بین مهره ای، تنگی کانال نخاعی و فتق دیسک کمر.
علائم دیسک کمر چیست
خرابی دیسک کمر در غالب اوقات بدون علامت است. این بدان معنی است که بسیاری از افرادی که از هیچ مشکلی در کمر شکایت ندارند در صورتی که با روش های تصویربرداری مانند رادیوگرافی و یا ام آر آی بررسی شوند دیسک خراب دارند.
از مهمترین علائم دیسک کمر، وقتی فقط بصورت خرابی است و هنوز دچار فتق نشده است کمردرد است. این درد میتواند فقط در کمر احساس شود و یا ممکن است به پشت لگن و به پشت ران تیر بکشد.
کمردرد ناشی ار خرابی دیسک کمر معمولا بعد از انجام کار سنگین و یا بعد از نشستن و یا بیحرکتی طولانی در یک وضعیت مشخص ایجاد میشود. کمردرد این بیماران با خم شدن یا چرخیدن کمر بیشتر میشود.
این بیماران با راه رفتن احساس بهتری دارند تا وقتی یک جا ایستاده یا نشسته اند. آنها وقتی که برای مدت طولانی یک جا نشسته اند سعی میکنند مرتبا وضعیت و موقعیت خود را عوض کنند.
درد این بیماران معمولا با استراحت خوب میشود. این درد معمولا چند روز طول میکشد و خودبخود خوب میشود.
این کمردرد معمولا در طول سالها با شدت و ضعف وجود دارد. در ابتدا ممکن است شدت درد کم بوده و با چند روز استراحت و یا مصرف کمی مسکن خوب شود ولی در سال های بعد و با خراب تر شدن دیسک کمر شدت درد بیشتر شده و به راحتی درمان نمیشود.
از دیگر علائم دیسک کمر احساس خشکی در کمر است. در اینجا بیمار احساس میکند حرکت کمر کم شده است و نمیتواند آن را خوب حرکت دهد.
حالا وقتی فتق دیسک کمر ایجاد میشود بجز کمر درد، درد تیرکشنده به پا هم به آن اضافه میشود. به این درد تیرکشنده سیاتیک میگویند.
علائم دیسک کمر وقتی دچار فتق شده باشد، بسته به محل فشار به نخاع و شدت فشار و اینکه آیا ریشه های عصبی یا نخاع صدمه دیده یا خیر متغیر است.
در صورتیکه هرنی یا فتق در ستون مهره کمری باشد درد در پشت باسن و ران و ساق احساس میشود و اگر هرنی یا فتق در ستون مهره ای سینه ای باشد این درد میتواند در پشت قفسه سینه (در وسط و دو طرف) و در جلو قفسه سینه احساس شود.
- هرنی در مهره های بالایی سینه ای میتواند موجب احساس درد در یک یا هر دو اندام فوقانی شود
- هرنی در مهره های وسط سینه ای میتواند موجب احساس درد در شکم و قفسه سینه شده و بیمار یا حتی پزشک فکر کنند بیمار مشکل قلبی دارد.
- هرنی در مهره های پایینی سینه ای میتواند موجب بروز درد در پشت کمر شده و دردی شبیه به درد کلیه ایجاد کند و یا ممکن است درد در کشاله ران احساس شود
از دیگر علائم دیسک کمر، وقتی دچار فتق شده باشد، احساس گزگز و بیحسی در محدوده احساس درد است. گاهی اوقات ممکن است بیمار در عضلات اندام تحتانی یا فوقانی احساس ضعف کند. ممکن است اختلالاتی در دفع ادرار و مدفوع نیز وجود داشته باشد.
تشخیص فتق دیسک کمر معمولا با توجه پزشک به اظهارات بیمار و سپس معاینه وی امکانپذیر میشود. پزشک برای تشخیص از روش های تصویربرداری مانند رادیوگرافی ساده، سی تی اسکن و ام آر آی و همچنین از نوار عصب و عضله استفاده میکند.
درمان دیسک کمر. روش های غیر جراحی
درمان دیسک کمر به شدت و نوع علائم، وضعیت جسمانی بیمار و میزان فشار وارده به اعصاب بستگی دارد. هدف اصلی درمان کاهش درد، کاهش التهاب و جلوگیری از آسیب بیشتر به اعصاب است. درمان‌ها شامل روش‌های غیرجراحی، درمان‌های دارویی، فیزیوتراپی و در موارد شدید، جراحی است.
درمان‌های غیرجراحی اولین گزینه برای اکثر بیماران مبتلا به فتق دیسک کمر هستند. این روش‌ها اغلب برای کاهش التهاب، کاهش درد و تقویت عضلات کمر و شکم مؤثر هستند.
درمان به دو مرحله حاد و دراز مدت تقسیم میشود. به محض شروع علائم درمان حاد شروع میشود. وقتی شدت علائم فروکش کرد درمان دراز مدت شروع میشود.
درمان های مرحله حاد عبارتند از:
استراحت نسبی: استراحت نسبی و پرهیز از فعالیت‌های سنگین که فشار بیشتری به کمر وارد میکنند، میتواند به کاهش درد و التهاب کمک کند. با این حال، استراحت مطلق توصیه نمیشود؛ بلکه بیمار باید تحرک داشته باشد و فعالیت‌های ساده و کم‌فشار انجام دهد.
استراحت حداکثر باید ۳-۲ روز باشد و استراحت بیش از این مقدار موجب ضعیف شدن عضلات کمر میشود که نتیجه آن افزایش درد است. پس بعد از حداکثر دو سه روز استراحت حتی اگر درد کمی باقی مانده بود باید دوباره ایستاد و راه رفت و فعالیت های روزمره را شروع کرد.
کمپرس سرد و گرم: استفاده از کمپرس سرد در روزهای اولیه برای کاهش التهاب و سپس کمپرس گرم برای افزایش جریان خون و تسریع بهبودی توصیه میشود.
کمربند طبی: درمان دیگر استفاده از کمربندهای طبی است. این کمربندها با محدود کردن حرکات کمر موجب کاهش درد میشوند. نکته مهم در استفاده از این کمربندها اینست که نباید استفاده از آنها بیش از ۴ روز ادامه یابد وگرنه موجب ضعف عضلات کمر شده که نتیجه ان افزایش درد است.
استفاده از داروها به کاهش درد و التهاب کمک میکند و میتواند یکی از مؤثرترین بخش‌های درمان فتق دیسک کمر باشد. برخی از داروهای رایج عبارت‌اند از:
داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی (NSAIDs): این داروها مانند ایبوپروفن و ناپروکسن به کاهش درد و التهاب کمک میکنند.
مسکن‌ها: در مواردی که درد بسیار شدید باشد، ممکن است مسکن‌های قوی‌تری تجویز شوند، اما این داروها معمولاً برای مدت طولانی توصیه نمی‌شوند، زیرا ممکن است وابستگی ایجاد کنند.
شل‌کننده‌های عضلانی: این داروها می‌توانند به تسکین اسپاسم‌های عضلانی ناشی از فتق دیسک کمر کمک کنند.
تزریق استروئید: در موارد شدیدتر، تزریق استروئید به ناحیه آسیب‌دیده، التهاب را کاهش می‌دهد و فشار وارده بر اعصاب را کاهش می‌دهد. این روش معمولاً برای تسکین دردهای حاد و کاهش فوری التهاب مفید است.
در مواردی که درمان‌های ذکر شده موثر نباشند، روش‌های پیشرفته‌تری مورد نیاز است
تزریق اپیدورال: این روش شامل تزریق کورتیکواستروئید به فضای اپیدورال (در نزدیکی اعصاب نخاعی) است که به کاهش التهاب و تسکین درد کمک میکند
اوزون‌تراپی: این روش جدید در برخی موارد به عنوان درمان کمکی برای فتق دیسک کمر استفاده میشود و به کاهش حجم دیسک فتق‌شده و کاهش فشار وارده بر عصب کمک میکند.
بعد از کاهش شدت علائم درمان دراز مدت شامل انجام نرمش های کششی و تقویتی است. فیزیوتراپی بخش مهمی از درمان فتق دیسک کمر است که به بهبود دامنه حرکتی، تقویت عضلات و بهبود وضعیت بدن کمک میکند.
تمرینات تقویتی: فیزیوتراپ ممکن است تمرینات مخصوصی برای تقویت عضلات کمر، شکم و لگن تجویز کند. این تمرینات به حمایت بهتر از ستون فقرات کمک میکنند و فشار وارده بر دیسک‌های آسیب‌دیده را کاهش می‌دهند.
تکنیک‌های کششی: حرکات کششی ملایم می‌توانند به کاهش فشار روی عصب‌ها کمک کنند و از اسپاسم عضلات جلوگیری کنند.
در موارد زیر معمولا عمل جراحی فوری برای هرنی یا فتق دیسک کمر انجام میشود.
- وقتی که علائم بیمار پیشرونده باشد
- وقتی که علائم فشار بر روی نخاع مانند ضعف اندام فوقانی یا تحتانی وجود داشته باشد
- وقتی که دردی وجود داشته باشد که مرتبا در حال بیشتر شدن است
- در مواردی که مشکلاتی در ادرار یا مدفوع کردن برای بیمار بوجود آمده باشد
درمان دیسک کمر. روش های جراحی
جراحی هرنی یا فتق دیسک کمر تنها در صورتی تجویز میشود که درمان‌های غیرجراحی مانند دارودرمانی، فیزیوتراپی، و تزریق‌های اپیدورال تأثیری نداشته باشند، یا علائم شدیدتری مانند بی‌اختیاری ادرار و مدفوع و ضعف عضلانی جدی به وجود آمده باشد. روش‌های جراحی مختلفی برای درمان فتق دیسک کمر وجود دارد که هر کدام بسته به شدت و محل فتق انتخاب میشوند.
میکرودیسککتومی
میکرودیسککتومی یکی از روش‌های رایج و کم‌تهاجمی برای جراحی فتق دیسک کمر است. در این روش، جراح با استفاده از یک میکروسکوپ کوچک، تنها بخش فتق‌شده دیسک را که به عصب فشار وارد میکند، برمی‌دارد.
این تکنیک کمترین میزان آسیب به بافت‌های اطراف را دارد و دوران بهبودی کوتاهی نیز دارد. بیماران معمولاً پس از چند هفته قادر به انجام فعالیت‌های روزمره هستند.
دیسککتومی
دیسککتومی در مواردی که بخش بزرگی از دیسک آسیب دیده باشد، انجام میشود. در این روش، جراح تمام دیسک آسیب‌دیده را برمی‌دارد و در بعضی موارد برای حفظ ثبات مهره‌ها، یک دیسک مصنوعی یا پروتز جایگزین قرار می‌دهد.
این روش ممکن است برای بیماران با فتق شدید یا تکرارشونده انتخاب شود. پس از دیسککتومی، بیمار نیاز به دوره بهبودی بیشتری دارد، اما در عوض فشار از روی عصب به‌طور کامل برداشته میشود.
لامینکتومی
لامینکتومی در مواردی که فتق دیسک کمر باعث تنگی کانال نخاعی شده باشد، انجام میشود. در این روش، بخشی از لامینا (پوشش استخوانی مهره) برداشته میشود تا فضای بیشتری برای عصب‌ها ایجاد شود و فشار کاهش یابد.
لامینکتومی معمولاً با روش‌های دیگر مانند دیسککتومی ترکیب میشود تا تأثیر درمان بیشتر شود. این روش به بیماران کمک میکند تا تحرک بیشتری پیدا کنند و درد کمتری داشته باشند.
فیوژن ستون فقرات
فیوژن ستون فقرات یا جوش دادن مهره‌ها در مواردی که بی‌ثباتی ستون فقرات وجود دارد، استفاده میشود. در این روش، دو یا چند مهره به هم جوش داده میشوند تا حرکت در آن بخش از ستون فقرات محدود شده و فشار از روی عصب‌ها برداشته شود.
فیوژن معمولاً پس از برداشتن دیسک آسیب‌دیده انجام میشود و با استفاده از پیچ و صفحات فلزی مهره‌ها به هم متصل میشوند.
جایگزینی دیسک مصنوعی
جایگزینی دیسک مصنوعی روشی پیشرفته است که برای حفظ حرکت طبیعی ستون فقرات، به جای دیسک آسیب‌دیده، دیسک مصنوعی قرار داده میشود. این روش نسبتاً جدیدتر بوده و در موارد خاصی که دیسک آسیب‌دیده بسیار فرسوده است، استفاده میشود.