آمپوتاسیون Amputation به معنای قطع قسمتی از اندام است. قطع اندام از جمله قدیمی ترین اعمال جراحی است که به توسط انشان انجام گردیده و معمولا با هدف حفظ جان فرد آسیب دیده انجام میشده است.
در این مقاله راجع به آمپوتاسیون و قطع اندام، اینکه به چه عللی جراح مجبور به انجام آن میشود و روش انجام آن خواهید خواند. همچنین مراقبت های لازم بعد از جراحی قطع عضو را خواهید آموخت و با عوارض احتمالی این جراحی آشنا میشوید.
مقدمه
درمان یک شکستگی باز ران تا همین صد سال پیش قطع اندام تحتانی از محل شکستگی بود. اگر این قطع در ۲۴ ساعت اول انجام میشد احتمال زنده ماندن بیمار حدود ۷۵ درصد بود و در صورتیکه بعد از ۲۴ ساعت انجام میشد نیمی از بیماران فوت میکردند.
قطع اندام نوعی عمل جراحی است که انجام آن نه برای بیمار خوشایند است و نه پرای پزشک معالج ولی وقتی جان بیمار در خطر باشد و یا وقتی بیمار بدون اندام بتواند راحت تر زندگی کند انجام آن به نفع بیمار خواهد بود. پس دقت میکنید که تنها علت انجام قطع عضو حفظ جان بیمار نیست.
گاهی اوقات بیمار بدنبال آسیب های وارده دچار صدمات شدیدی در اندام میشود که بارها برای حفظ آن اندام تحت عمل جراحی قرار میگیرد و در نهایت گرچه اندام حفظ میشود ولی کارآیی آن در حدی افت میکند که عملا مزاحم زندگی است تا کمکی برای آن.
در سال های اخیر پیشرفت های بسیاری در زمینه ساخت اندام های مصنوعی بوجود آمده و بخصوص پاهای مصنوعی اگر خوب ساخته شوند میتوانند بخوبی از عهده جابجا کردن فرد برآمده و یک راه رفتن طبیعی را به او هدیه بدهند.
تصمیم به قطع عضو هم برای پزشک سخت است و هم برای بیمار مشکل است. اکثر بیماران بعد از قطع اندام دچار افسردگی میشوند. ولی آیا قطع اندام پایان یک زندگی فعال است.
اسکار پیستوریوس Oscar Pistorius یک دونده اهل افریقای جنوبی است که هر دو پای خود را از زیر زانو از دست داده است. او سریعترین مرد بدون پای جهان است. پیستوریوس سریعترین مرد جهان در دو ۱۰۰ متر و ۲۰۰ متر و ۴۰۰ متر است. به او Blade runner هم میگویند چون با دو تیغه از جنس فیبر کربن میدود.
تام وایتکر Tom Whittaker اولین فرد با نقص عضو بود که توانست قله اورست را فتح کند. امثال این دو فرد بسیارند. زندگی این انسان ها نشان میدهد که در صورتی که خود فرد بخواهد میتواند بدون اندام زندگی قابل قبولی داشته باشد و حتی از بسیاری آدمهای به ظاهر کامل بهتر باشد.
آیا شما مسابقات پاراالمپیک را که در آنها افراد به ظاهر معلول برای خود و کشورشان افتخار و سربلندی می آفرینند دیده اید؟
قطع اندام یا آمپوتاسیون به چه عللی انجام میشود
قطع عضو بیشتر در مردان انجام میشود و بیشتر در اندام تحتانی است. مهمترین علل انجام آمپوتاسیون یا قطع اندام بیمار عبارتند از
آترواسكلروز
آترواسكلروز یا سخت شدن عروق یا تصلب شرایین از شایعترین علل انجام عمل جراحی قطع عضو است. آترواسكلروز بیشتر در سنین بالا ایجاد شده و موجب كاهش خونرسانی به قسمتی از اندام میشود.
جریان خون اندام ممكن است به حدی كم شود كه موجب مرگ بافت ها و بدنبال آن سیاه شدن قسمتی از اندام شود.
باقی ماند این اندام مرده خطرناك است چون میكروب ها در درون آن رشد كرده و سپس از آن طریق به جریان خون بیمار راه پیدا كرده و میتوانند موجب مرگ بیمار شوند. یكی از شایعترین علل اختلال عروقی اندام دیابت یا مرض قند است.
آسیب شدید اندام
گاهی اوقات قسمتی از اندام در حین حادثه قطع شده است. گاهی اوقات قسمتی از اندام در حادثه له شده و یا بشدت آسیب دیده است.
اگر پزشك معالج ببیند ترمیم بافت های آسیب دیده عملا امكانپذیر نیست و یا پیوند مجدد اندام قطع شده یا حفظ باقیمانده اندام آسیب دیده منتج به اندامی بی استفاده میشود چاره ای جز قطع قسمت باقیمانده و اسیب دیده اندام ندارد.
بطور مثال ممكن است پزشك معالج بتواند اندام قطع شده را پیوند بزند ولی ترمیم عصب قطع شده اندام نتیجه خوبی بدنبال نداشته باشد و اندام عملا بدون حس و حركت باشد.
این اندام زنده ولی بی فایده است و بیشتر از اینكه مفید به حال فرد باشد یك سربار است. در این موارد پزشك معالج تلاشی در جهت پیوند اندام نمیكند.
یا ممكن است برای حفظ اندام بشدت صدمه دیده نیاز به چند باز عمل جراحی باشد كه بیمار نتواند به خاطر سن بالا یا وجود بیماری های زمینه ای آن اعمال جراحی را تحمل كند. در این موارد پزشك ترجیح میدهد اندام را قطع كند.
دیابت
علت حدود 40-30 درصد آمپوتاسیون های انجام شده دیابت است. در دیابت به علت اختلال در خونرسانی اندام و اختلال عصبی و در نتیجه مشكلات حسی و حركتی اندام زخم های شدید و مقاوم به درمانی در پا ایجاد میشود. بسیاری از این زخم ها قابل بهبود نیستند كه در این موارد پزشك معالج چاره ای جز قطع عضو بیمار ندارد.
تومور های اندام
بعضی از تومورهای اندام چه در استخوان و چه در بافت نرم به حدی پیشرفت كرده اند كه اندام قابل بازسازی نیست. در این موارد اندام مبتلا به تومور باید قطع شود.
ناهنجاری های مادرزادی
در بعضی از ناهنجاری های مادرزادی بخصوص در اندام تحتانی وجود عضو معلول نه تنها كمكی به حركت بیمار نمیكند بلكه جلوی آن را هم میگیرد.
در بعضی از این بیماران نبود عضو تغییر شكل داده و استفاده از عضو مصنوعی بیشتر به حركات بیمار كمك میكند. در این موارد عضو ناهنجار قطع شده از عضو مصنوعی استفاده میشود.
عفونت های غیر قابل كنترل
گاهی اوقات یك عفونت مزمن اندام مثل بعضی از انواع استئومیلیت به درمان های معمول جواب نمیدهد. در این موارد با قطع عضور عفونی منشا عفونت كلا برداشته شده تا خطر انتشار عفونت در بدن و دیگر خطرات ناشی از باقی ماندن یك عضو عفونی در بدن از بین برود.
در بعضی موارد یك عفونت حاد مانند گانگرن گازی چنان خطرناك بوده و میتواند بسرعت بیمار را از پای درآورد كه قطع فوری عضو مبتلا حداقل جان بیمار را نجات میدهد.
نكروز عضو
نكروز و مردن اندام در اثر سوختگی شدید یا سرما زدگی شدید
اندازه عضو
در بعضی بیماران اندام بیمار چنان بزرگ و سنگین میشود كه جلوی حركت بیمار را میگیرد. در این موارد تنها چاره قطع اندام است.
قطع عضو چگونه انجام میشود
ممکن است در ابتدا به نظر برسد قطع عضو عمل جراحی ساده ایست ولی اینطور نیست. در این اعمال جراحی پزشک جراح باید به نکات بسیار مهمی توجه کند تا بیمار بعد از جراحی مشکل زیادی با باقیمانده اندام نداشته باشد و بتواند از اندام مصنوعی بهتر استفاده کند.
بعد از اینکه عضو قطع شد باقیمانده اندام را استامپ Stump میگویند و قسمتی خالی از اندام مصنوعی که باقیمانده اندام در آن قرار گرفته و فیت میشود را سوکت Socket میگویند. عمل جراحی قطع عضو باید طوری انجام شود که
- استامپ درد نداشته باشد،
- طول استامپ به اندازه کافی بلند باشد که اتصال آن با اندام مصنوعی به راحتی صورت گیرد،
- دامنه حرکتی مفصل مجاور استامپ به اندازه کافی باشد
- عضلات باقیمانده در استامپ قدرت کافی را برای به حرکت درآوردن اندام مصنوعی داشته باشد
- استامپ عفونت نداشته باشد
- شکل استامپ طوری باشد که بتوان برای آن اندام مصنوعی مناسبی درست کرد.
در یک عمل جراحی قطع عضو استخوان، عضله، عروق و اعصاب، تاندون ها و پوست بیمار باید قطع شوند.
♦ مهمترین عامل تعیین کننده طول استامپ طول استخوان آن است. پزشک ارتوپد استخوان اندام را از جایی قطع میکند که طول کافی برای یک اتصال خوب و محکم با اندام مصنوعی را داشته باشد.
بنابراین استخوان در فاصله مناسبی از مفصل بصورت عرضی با اره قطع شده و سپس لبه های آن با سوهان گرد میشود تا بعداد به پوست فشار وارد نکند.
♦ محل بریدن عضلات معمولا پایین تر از محل برش استخوان است. عضلات باید روی محل برش استخوان را بپوشانند تا بین آن و پوست قرار گیرند در غیر این صورت فشار استخوان به پوست موجب زخمی شدن آن میشود.
پزشک جراح مقداری از عضلات را که در استامپ نگه میدارد را بسته به وضعیت عروقی اندام مشخص میکند.
♦ پزشک جراح تاندون های اندام را در محل قطع استخوان میبرد
♦ عروق اندام در کمی بالاتر از محل قطع استخوان بسته میشوند. پزشک جراح رگ های بزرگ را با نخ جراحی میبندد.
♦ عصب های اندام چند سانتیمتر بالاتر از محل قطع استخوان بریده میشوند تا محل قطع آنها در عمق عضلات قرار بگیرند.
باقی ماندن سر اعصاب قطع شده در نزدیکی پوست موجب میشود هر بار که به استامپ به جایی برخورد میکند عصب تحریک شده و درد شدیدی ایجاد شود.
♦ وقتی که در اندامی که قصد قطع کردن آن را دارند عفونت فعالی وجود داشته باشد پزشک جراح ممکن است زخم محل قطع عضو را نبندد و آنرا باز نگه دارد.
این کار برای ممانعت از گسترش عفونت است. بعد از چند روز که خطر عفونت کاهش یافت زخم بطر کامل بخیه شده و بسته میشود.
قطع عضو به چه مراقبت هایی احتیاج دارد
به نکات زیر توجه داشته باشید
♦ بعد از عمل جراحی پانسمان روز زخم شما باید بطور روزانه تعویض شود. زخم و پوست اطراف آن باید تمیز و خشک نگهداری شود.
♦ پزشک معالج برای شما داروهای آنتی بیوتیک و ضد درد تجویز کرده است. آنها را طبق دستور پزشک مصرف کنید.
♦ اگر مبتلا به دیابت هستید قند خون خود را کاملا کنترل کنید. عدم کنترل قند خون موجب تاخیر در بهبود زخم و افزایش خطر عفونت در آن میشود.
♦ استامپ را باید بعد از جراحی تا حد امکان بالا نگه داشت تا ورم آن کم شود.
♦ در آمپوتاسیون های زیر زانو سعی کنید استامپ همیشه در امتداد ران شما باشد. آنرا در حالت خم نگهداری نکنید.
این حالت نه تنها موجب ورم آن میشود بلکه موجب میشود زانوی شما در حالت خمیده باقی بماند و بعداٌ پوشیدن اندام مصنوعی برای شما مشکل باشد.
روزی چند بار یک بالشت را بر روی زانوی خود قرار دهید تا آنرا در حالت صاف و مستقیم تحت کشش قرار دهد.
♦ در آمپوتاسیون های بالای زانو هم سعی کنید استامپ در امتداد تنه شما باشد. آنرا در حالت خم به جلو نگه ندارید.
این وضعیت موجب میشود رباط ها و تاندون های جلوی کشاله ران شما بتدریج کوتاه شود و وقتی بخواهید با پروتز راه بروید راه رفتن برای شما مشکل خواهد شد.
روزی چند بار و هر ۲۰-۱۰ دقیقه به شکم بخوابید تا عضلات و تاندون های جلوی کشاله ران شما کشیده شوند.
♦ بخیه های استامپ بعد از ۳-۲ هفته خارج میشوند. بعد از این زمان آنرا روزانه با آب و صابون استامپ را شسته و خشک کنید. از کرم، پماد یا لوسیون بر روی پوست استامپ استفاده نکنید.
محل قطع عضو را هر روز بدقت وارسی کنید. جاهایی از آنرا که نمیبینید با آیینه بررسی کنید. مراقب علائم فشار مانند قرمزی، خراش یا تاول باشد. در صورت دیدن این علائم آنرا به پزشک معالج خود اطلاع دهید.
♦ استامپ را بر روی یک بالشت نرم فشار بدهیدو بتدریج مقدار فشار را بیشتر کنید. این کار موجب میشود بافت های آن قسمت بتدریج به فشار عادت کنند.
جای بخیه های قبلی را ماساژ دهید. این کار هم موجب نرم شدن بافت سفتی میشود که در محل جراحی ایجاد شده و هم حساسیت آنرا کمتر کرده و جریان خون محل را هم بیشتر میکند.
♦ محل استامپ را با باند کشی بصورت حرف ۸ انگلیسی ببندید. این بانداژ فشاری کمک میکند تا ورم محل کم شود. هر چه ورم استامپ زودتر بخوابد فرد میتوان زودتر از اندام مصنوعی (پروتز) استفاده کند.
در حین پیچیدن باند کشی کمی آنرا بکشید. اگر نیاز دارید تا از بیش از یک باند کشی استفاده کنید. هر باند کشی که تمام شد قبل از بستن بعدی، انتهای باند قبلی را با گیره خوب ببندید.
دقت کنید که تمام انتهای استامپ با باند کشی بسته شود. باند کشی را روزی ۳-۲ بار باز کرده از نو ببندید تا کشش آن حفظ شود. باند کشی همیشه باید بسته باشد مگر موقعی که به حمام میروید.
♦ غذای سالم مانند میوه، سبزیجات، غلات، لبنیات کم چرب و ماهی بخورید. مایعات زیاد بنوشید. زیاد نرمش و ورزش کنید. سیگار نکشید و از استرس های روحی دوری کنید.
♦ تا حد امکان خود را درگیر کار و فعالیت کنید.
♦ وقتی که زخم محل جراحی شما بطور کامل خوب شد باید سعی کنید در تمام طول روز پروتز خود را بپوشید. صبح که از خواب برخاستید اول پروتز خود را بپوشید وگرنه استامپ شما ورم کرده و پوشیدن آنرا دشوار میکند.
♦ سوکت استامپ را هر روز با یک پارچه نخی نمناک که آغشته به کمی ماده شوینده است تمیز کنید تا از عرق و آلودگی پاک شود. سپس باقیمانده ماده شوینده را با پارچه نخی نمناک پاک کرده و خشک کنید.
♦ باید از پروتز خود خوب مراقبت کنید. اگر پروتز شما مشکلی دارد سعی نکنید خودتان آنرا درست کنید. با تکنسین ارتوپدی که آنرا برای شما درست کرده تماس بگیرید.
پروتز شما حتی اگر به ظاهر سالم باشد باید سالی یک بار به توسط تکنسین ارتوپدی فنی که آنرا درست کرده بازبینی شود.
قطع عضو چه عوارضی را میتواند به همراه داشته باشد
بعد از انجام جراحی قطع عضو ممکن است عوارضی ایجاد شود. بعضی از این عوارض زودرس هستند و در چند روز بعد از انجام عمل جراحی ایجاد میشوند و بعضی دیگر دیررس بوده و بتدریج ایجاد میشوند.
مهمترین عوارض زودرس قطع اندام عبارتند از
عفونت
بعد از هر عمل جراحی قطع عضو ممکن است عفونت ایجاد شود. این عفونت ممکن است سطحی باشد که ممکن است با تجویز آنتی بیوتیک بهبود یابد و یا ممکن است عمقی باشد که در این صورت بیمار باید مجددا تحت عمل جراحی قرار گرفته تا بافت های مرده و عفونی و ترشحات چرکی خارج شوند.
گاهی اوقت ممکن است با خارج کردن چند بخیه از محل عمل به خروج ترشحات و بهبود عفونت کمک کرد.
نکروز و سیاه شدن قسمتی از استامپ
گاهی اوقات جریان خون قسمتی از پوست استامپ کم بوده که موجب میشود آن قسمت سیاه شده و سلول های آن بمیرند. بافت مرده باید حتما به توسط جراحی خارج شود تا خطر عفونت از بین برود
هماتوم
هماتوم به معنای تجمع خون در یک فضای بسته است و بعد از قطع عضو معمولا از عروق خونی که خوب بسته نشده اند ایجاد میشود.
در این موارد باید هماتوم خارج شود و استامپ پانسمان فشاری شود تا مجددا خونریزی نکند. باقی ماندن هماتوم در بافت میتواند خطر ایجاد عفونت را بیشتر کند.
لخته شدن خون در وریدهای اندام
برای پیشگیری از لخته شدن خون در اندام بعد از جراحی داروهای خاصی به بیمار داده میشود.
قطع عضو میتواند با عوارض احتمالی دیررسی هم همراه باشد. مهمترین عوارض دیررس قطع عضو عبارتند از
اندام شبحی یا فانتوم Phantom limb
بعضی از بیماران بعدد از قطع عضو آن را حس میکنند. گاهی اوقات فرد درد شدیدی را در قسمتی از اندام که وجود ندارد احساس میکند که به آن Phantom pain میگویند.
درد استامپ
این درد در محل قطع عضو احساس میشود و به علت رشد غیر معمول انتهای عصب های قطع شده اندام است. در این بیماران برای کم کردن فشار به انتهای استامپ باید تغییراتی در سوکت ایجاد کرد.
تزریق کورتن در محل عصب ممکن است مفید باشد. در صورت باقی ماندن درد نیاز به عمل جراحی و برداشتن انتهای عصب وجود دارد.
زخم فشاری
گاهی اوقات به علت فیت نبودن استامپ در سوکت ( یا به علت لق شدن سوکت به علت لاغر شدن استامپ) ممکن است به قسمت هایی از استامپ فشار زیادی وارد شود.
ابتدا پوست قسمت هایی از استامپ قرمز میشود و بعد از مدتی تاول زده و زخم میشود. درمان این وضعیت اینست که تغییراتی در سوکت داده شود تا با استامپ هماهنگ شود. در صورت موثر نبودن ممکن است نیاز به جراحی مجدد استامپ وجود داشته باشد.
محدودیت حرکت مفصل
در صورتیکه نرمش های لازم بعد از عمل جراحی قطع عضو به درستی انجام نشوند ممکن است مفصل نزدیک به محل قطع دچار خشکی و محدودیت حرکتی شود.
درمان این عارضه بدست آوردن مجدد دامنه حرکتی مفصل با فیزیوتراپی (انجام نرمش هایی کششی مفصل) است و در صورت موفقیت آمیز نبودن ممکن است نیاز به عمل جراحی وجود داشته باشد.